چگونه دیگران را احمق نخوانیم

به گزارش قائم آنلاین، این روزها، به ویژه با گسترش فضای مجازی، آدم ها راحت تر می توانند اظهارنظر کنند یا مثلا طرف داران خود را طی فراخوانی به «بغ بغو» دعوت کنند. از  سوی دیگر، بازار داوری در باب اظهارنظرها و شیوه رفتار دیگران نیز داغ است. در این داوری ها گرایش پررنگی به احمق خواندن دیگران وجود دارد. من این بار می خواهم در رگ این داوری های رایج مبنی بر احمق خواندن دیگران خیمه بزنم و استدلال کنم که تمایل شدید به احمق خواندن دیگران (به ویژه احمقانه خواندن اظهارنظرهای بسیار متفاوت دیگران) گرایشی قابل دفاع نیست.

«احمق» خیلی اوقات احمق نیست

چه کسی احمق است؟ برخی از افراد معیار بسیار سهل گیرانه ای برای احمق خواندن دیگران دارند؛ همین که فردی با آن ها در رفتار و گفتار بسیار متفاوت باشد، در نظرشان احمق می رسد یا حتی دیوانه. اما به این سادگی نمی توان فردی را به مقام حماقت رساند. بسیاری از اوقات ما متمایلیم عدم آگاهی را با بی شعوری و حماقت یکی بگیریم. اما هر ناآگاهی احمق نیست گرچه هر احمقی ناآگاه است؛ حتی هرکسی که عمدا خود را در ناآگاهی نگه می دارد نیز لزوما احمق نیست.

مثلا فردی را در نظر بگیرید که احتمال بسیار می دهد که همسرش به کار خطایی مشغول است اما نمی خواهد پی گیر آن باشد و حتی از آن مطلع شود، بدان امید که خود همسرش روزی به خطای احتمالی خود به تنهای پی ببرد. چنین کسی ممکن است راه اشتباهی در مقابل خطای احتمالی همسرش در پیش گرفته باشد، اما او احمق نیست. از این گذشته، احمق لزوما کسی هم نیست که فاقد هوش کافی است. زیرا از قضا افراد باهوش چه بسا بیش تر در معرض بروز رفتارهای حماقت آمیز باشند و افراد کم هوش چه بسا بسیاری از استعدادهای لازم برای حماقت را نداشته باشند.

احمق کیست؟

اگر حماقت همان ناآگاهی و کم هوشی نیست، پس حماقت چیست و احمق کیست؟ کارلو چیپولا (Carlo Cipolla) مورخ اقتصاد اهل ایتالیا (۲۰۰۰-۱۹۲۲) و استاد دانشگاه کالیفرنیا کتاب مختصر و مشهوری با عنوان «قوانین بنیادی حماقت بشر» (The Basic Laws of Human Stupidity) دارد. او آدم ها را از نظر تیپ رفتاری به پنج دسته تقسیم می کند:

۱- آدم های عاقل: کسانی که هم به خودشان سود می رسانند و هم به دیگران؛

۲- آدم های از خود گذشته/ خام: کسانی که به دیگران سود می رسانند اما خودشان سودی نمی برند. اگر این کار را آگاهانه انجام دهند این کار به خاطر ازخود گذشتگی است و اگر از روی اشتباه محاسباتی انجام دهند، به سبب خامی است:

۳- آدم های غارت گر: کسانی که تنها به دنبال منفعت شخصی خودشان حتی به قیمت آسیب رساندن به دیگرن اند؛

۴- آدم های عاطل و باطل: کسانی که نه به خودشان سودی می رسانند و نه به دیگران؛

۵- آدم های احمق: کسانی که به دیگران آسیب می زنند بی آن که هدف شان سود شخصی باشد و از این کار سودی ببرند و حتی ممکن است با این کار به خودشان هم آسیب وارد کنند.

نکته مثبت این تلاش برای تعریف حماقت آن است که کوشیده معیاری عینی را مبنای تعریف خود قرار دهد و نه معیاری ذهنی. قرار دادن سود و زیان رساندن به خود و دیگری به عنوان معیار حماقت، این حسن را دارد که دیگر نمی توان کسی را که متفاوت با ما رفتار می کند یا می اندیشد، به خودی خود احمق خواند؛ گرچه هم چنان ممکن است بتوان تحت شرایطی چنین کسی را بر خطا دانست.

با این حال، هم چنان این پرسش مطرح است که معیار سود و زیان چیست؟ کاملا ممکن است که حکومتی استبدادی هر نوع تفکر و سبک زیستی را که خوش نمی دارد «سمی برای جامعه» و شدیدا زیان آور به حساب آورد. بر این اساس، در تعریف سد و زیان نیز باید آن را تا جایی که ممکن است حداقلی تعریف کرد و به طور ویژه باید به سود و زیان جسمی و نیز سود و زیان جمعی صرف نظر از ایدئولوژی و مکتب های فکری مختلف نظر داشت.

نتیجه آن که اگر احمق را کسی بدانیم که به دیگری آسیب می زند بی آن که به دنبال سود شخصی باشد، آن گاه بسیاری از کارهایی که ما احمقانه می خوانیم، احمقانه نیست. کسی که طرف دارانش را به بغ بغو کردن مجازی دعوت می کند، به احتمال زیاد کار سبکی انجام داده است، اما این کار احمقانه نیست.

برای روایتی از حماقت آدمیان و معنا و ابعاد آن، می توانید مستند «حماقت» (stupidity)، به کارگردانی فیلم ساز کانادایی آلبرت نورنبرگ (Albert Nerenberg) ساخته سال ۲۰۰۳ میلادی را ببینید. این مستند در یوتیوب هم قابل دسترسی است. این ظاهرا نخستین و تنها مستندی است که تاکنون اختصاصی به موضوع حماقت پرداخته است. گرچه در مجموع مستند متوسطی است.