چگونگی پرداخت دیه از بیت المال

هرگاه کسی که مرتکب قتل عمد شده است، فرار کند و تا هنگام مردن، امکان دسترسی به او نباشد، پس از مرگ قاتل، قصاص تبدیل به دیه می شود که باید از مال او پرداخت شود و اگر مالی نداشته باشد، از اموال نزدیک ترین خویشاوندان او پرداخت می شود و اگر بستگانی نداشته باشد یا این که داشته باشد، ولی توانایی پرداخت دیه را نداشته باشند، دیه از بیت المال پرداخت خواهد شد. در مواردی که عاقله (یعنی بستگان ذکور نسبی پدر و مادر یا پدر، به ترتیب طبقات ارث) مسئول پرداخت دیه از سوی مرتکب جرم است، مانند موردی که فرد دیوانه یا کودک مرتکب قتل می شود، هر گاه مرتکب جرم دارای عاقله نباشد یا عاقله نتواند دیه را در مدت سه سال بپردازد، دیه از بیت المال پرداخت می شود.

پرداخت دیه جرایم عمدی و شبه عمد (مانند قتل ناشی از بی احتیاطی در رانندگی)، بر عهده مرتکب جرم است. ولی اگر فرار کند، از مال او گرفته می شود و اگر مال نداشته باشد از بستگان نزدیک او گرفته می شود و اگر بستگانی نداشت یا بستگان او فاقد بضاعت مالی بودند، دیه از بیت المال پرداخت می شود. حال سوال این است که هرگاه مرتکب قتل غیر عمد، فاقد تمکن مالی باشد و به اصطلاح، اعسارش ثابت شود و دادگاه حکم به اعسار او صادر کند، آیا می توان دیه او را از بیت المال دریافت کرد؟ در پاسخ باید گفت که صدور حکم اعسار و ناتوانی مالی محکوم به پرداخت دیه، از جمله موارد پرداخت دیه از بیت المال محسوب نمی‌شود. پرسش دیگر این است که آیا پرداخت دیه از بیت المال، فقط در زمینه قتل است یا به صدمات بدنی نیز قابل تسری است؟ در پاسخ باید گفت اگرچه در این باره، قانون ساکت است ولی برابر نظر برخی علمای حقوق و فقهایی مانند حضرت آیت ا… العظمی خویی، در کتاب «تکلمة المنهاج»، در مواردی که دیه قتل بر عهده بیت المال است، دیه جرح نیز بر بیت المال خواهد بود. پرداخت دیه از بیت المال، مستلزم رسیدگی و احراز شرایط قانونی و صدور حکم از دادگاه است و پس از صدور حکم و قطعیت آن، ذی‌نفع از طریق اجرای احکام دادگستری، اقدام خواهد کرد.

چنان‌چه بعد از پرداخت دیه، قاتل شناسایی شود، برابر مقررات تعقیب و مجازات می شود و دیه را باید به بیت المال مسترد کند. حال اگر عابری در حادثه رانندگی فوت کند و تقصیر متوجه راننده نباشد، آیا دیه این شخص از بیت المال پرداخت می شود؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت آن چه مسلم است، در مواردی که عبور عابر پیاده ممنوع است، اگر عابر عبور کند و راننده ای که با سرعت مجاز و مطمئنه در حرکت باشد و وسیله نقلیه او نقص فنی نداشته باشد، با عابر تصادف کند، راننده مسئولیتی در زمینه دیه نخواهد داشت.