۶ معیار مهم انتخاب همسر در کلام ائمه اطهار علیهم‌السلام

الف. ایمان

یکی از اولین و مهم‌ترین ملاک‌ها در انتخاب همسر که سایر ملاک‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد و بر همه آن‌ها اولی است، ایمان است. بر همین اساس است که خداوند در آیه ۲۲۱ سوره بقره می‌فرماید: «ولا تنکحوا المشرکات حتی یومن ولامه مؤمنه خیر من مشرکه ولو اعجبتکم و لا تنکحو المشرکین حتی یومنوا و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم اولئک یدعون الی النار واللّه یدعو الی الجنه» با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده‌اند ازدواج نکنید، اگرچه به خاطر مال یا جمال و مقام (موقعیت)، شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت‌پرست تا ایمان نیاورده‌اند در نیاورید اگرچه (مال و زیبایی و موقعیت) آنان شما را به شگفتی آورد. (زیرا) آن‌ها شما را به سوی آتش دعوت می‌کنند و خداوند شما را دعوت به بهشت و آمرزش می‌کند.

ایمان در دو محور قابل طرح است:

دینداری

دینداری فرد بسیار مورد سفارش قرار گرفته است؛ چه در زن و چه در مرد. در روایتی آمده که امام حسن علیه‌السلام خطاب به مردى که با ایشان درباره ازدواج دختر خود مشورت کرد، فرمودند: «او را به مردى باتقوا شوهر ده؛ زیرا اگر دختر تو را دوست داشته باشد، گرامی‌اش می‌دارد و اگر دوستش نداشته باشد، به او ستم نمی‌کند» (۲).

در روایت دیگری از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم آمده است: «اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه الا تفعلوه تکن فتنه فی الارض و فساد کبیر» (۳) وقتی کسی که به خواستگاری می‌آید و اخلاق و دینش مایه رضایت است، به او زن دهید که اگر چنین نکنید، فتنه و فساد زمین را پر خواهد کرد.

از طرف دیگر در روایات به مردان نیز توصیه‌هایی از باب توجه به دین در زنان شده است؛ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم به فردی که از ایشان مشورت می‌خواهد، تأکید می‌فرمایند: «انکح و علیک بذات الدین تربت یداک» (۴)؛ با زن دیندار ازدواج کن تا خدا به زندگی تو برکت دهد.

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم حتی از بی‌توجهی به این ملاک برحذر داشته و می‌فرمایند: «اذا جاءکم من ترضون خلقه و دینه فزوّجوه و ان لا تفعلوا تکن فتنة فی الارض و فساد کبیر» (۵)؛ با کسی که اخلاق و دینش مورد پسند باشد ازدواج کنید و اگر چنین نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین به‌وجود خواهد آمد.

علاوه بر این توصیه‌ها در روایاتی دیگر بر مقایسه و اعتبارسنجی ملاک‌ها نیز اشاره شده و پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم می‌فرمایند: «هرکس با زنی برای مالش ازدواج کند خدا او را به همین امر واگذار می‌نماید و هرکس که برای جمالش ازدواج کند به چیزی می‌رسد که از آن کراهت دارد و هرکسی که برای دینداری ازدواج کند، خداوند هر سه را برایش جمع می‌کند» (۶).

ایشان در روایتی مشابه می‌فرمایند: «مَنْ تَزَوَّجَ امرَأةً لا یتَزَوَّجُ‌ها إلّا لِجَمالِ‌ها لَمْ یَرَ فی‌ها ما یُحِبُّ، و مَن تَزَوَّجَ‌ها لِمالِ‌ها لا یتَزَوَّجُ‌ها إلا لَهُ وَکَلَهُ اللهُ إلَیهِ، فعلَیکُم بِذاتِ الدُِّینِ» (۷)؛ کسی که برای زیبایی زنی با او ازدواج کند، آن‌چه دوست دارد را نخواهد دید و کسی که برای مال زن با او ازدواج کند، خدا او را به همان مال می‌سپارد، بر شما باد به زنان و دختران متدین.

امام صادق علیه‌السلام نیز بیانی با همین مضمون دارند که فرمودند: «إذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ الْمَراَةَ لِجَمالِ‌ها أو مالِ‌ها وُکِلَ إلی ذَلِکَ وَ إذا تَزَوَّجَ‌ها لِدینها، رَزَقَهُ اللهُ الجَمالَ و المال» (۸)؛ اگر کسی زنی را به خاطر زیبایی و یا مال و ثروتش بگیرد، خداوند او را به همان وامی‌گذارد. اما اگر برای دین (و ایمان) با او ازدواج کند، از جمال و مال نیز بهره‌مند می‌گردد.

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم در سفارشی که می‌کنند بر نکته مهم در انتخاب توجه نشان داده‌اند: «تُنکَحُ المَرأةُ لأربَعٍ: لِمالِها، وَ لِحَسَبِها، وَ لِجَمالِها، وَ لِدینِها؛ فَاظْفَرْ بِذاتِ الدِّین تَرِبَتْ یداکَ» (۹)؛ با زن به خاطر چهار چیز ازدواج می‌شود: مال و ثروتش، زیبایی، دینداری و اصل و نسب خانواده‌اش؛ و تو زن متدین بیاب.

عفاف

قرآن کریم بر طهارت و پاکی زن و مردی که با هم ازدواج می‌کنند تأکید ویژه دارد: «فانکحوا ما طاب لکم من النساء» (۱۰)؛ با زنان پاک ازدواج کنید.

در آیات قرآن این وعده الهی به صراحت آمده است که: «الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَ الطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ» (۱۱)؛ زنانِ پلید برای مردانِ پلید و مردانِ پلید برای زنان پلید هستند، زنان پاک نیز برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک هستند.

امام صادق علیه‌السلام درباره پاکی زنان و اثر آن می‌فرمایند: «طوبی لمن کانت امه عفیفه» (۱۲)؛ خوشا به حال کسی که مادرش پاکدامن باشد. حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز در روایتی به ملاک‌هایی اشاره می‌کنند: «مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ مِنْ زَوْجَةٍ مُسْلِمَةٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیْهَا وَ تُطِیعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَ تَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِی نَفْسِهَا وَ مَالِهِ» (۱۳)؛ برای یک مرد پس از قبول اسلام هیچ سودی بهتر از همسری با یک زن مسلمان درستکار نیست؛ زنی که مرد را با دیدن خود شاد سازد، از دستورش اطاعت کند و در غیاب شوهر حافظ عفت خویش و اموال او باشد.

ب. اخلاق

دومین ملاک بعد از ایمان، حسن خلق است؛ اهمیت اخلاق نیکو به‌قدری است که امام صادق علیه‌السلام بر آن تأکید دارند: «انظُر اَینَ تَضَعُ نَفْسَکَ وَ مَن تُشْرِکُهُ فی مالِکَ و تُطْلِعُهُ عَلی دینِکَ وَ سِرِّکَ وَ اَمانَتِکَ، فَاِن کُنتَ لابُدَّ فاعِلاً فَبِکْراً تُنْسَبُ الی الْخَیر و الی حُسْنِ الخُلُق» (۱۴)؛ بنگر جانت را کجا قرار می‌دهی و چه کسی را در مال و داراییت شریک می‌سازی و چه فردی را بر دین و راز و امانتت آگاه می‌کنی. اگر تصمیم به ازدواج داری، زنی برگزین که به خیر و نیکی و حسن خلق منسوب باشد.

در روایتی حسین بشار واسطی می‌گوید: به امام رضا علیه‌السلام نوشتم، یکی از خویشاوندان از دخترم خواستگاری کرده است، اما بداخلاق است امام فرمود:: «اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او در نیاور» (۱۵).

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز حسن خلق را از صفات نیک زنان برشمرده و فرمودند: «افضل نساء امتى اصبحهن وجهان و اقلهن مهرا» (۱۶)؛ بهترین زنان امت من زنانى هستند که خوش‌روتر و مهریه ایشان کمتر باشد. امام صادق علیه‌السلام نیز کلامی به همین مضمون دارند (۱۷). ایشان در روایتی دیگر به نقل صفات زن مناسب پرداخته و می‌فرمایند: «بهترین زن آن است که آسان‌گیر و نرم‌خو باشد، میلش به نزدیکی فزون باشد، اگر شوهر بر او غضب کند به جلب رضایت او برآید و در این راه به جدّ بکوشد، اگر شوهرش از او غایب شود در حفظ آبرو و مالش بکوشد و از او غیبت نکند. چنین زنی خدایی (الهی) است و آن که خدایی باشد هرگز خوار نگردد».

اما صفات ناپسندی که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم به آن اشاره کرده لجاجت است: «و شَرُّ‌ها اللَّجُوج» (۱۸)؛ بدترین همسران، زنان لجبازند. امیرمؤمنان علیه السلام نیز فرمودند: «شَرُّ الزَّوجاتِ مَن لا تُؤانی» (۱۹)؛ بدترین همسران زنان ناسازگارند.

در حدیثی دیگر مصعب زبیری از امام کاظم علیه‌السلام روایت می‌کند: «بهترین زن آن است که به او مایل باشی و دارای عقل و ادب باشد. نیازی نباشد که امر و نهی‌اش کنی، پس از آن زنی که بدان مایل باشی ولی ادب ندارد، پس باید دائم امر و نهی‌اش کنی، پس از آن زنی که بدان مایل باشی ولی عقل و ادب هیچ‌یک را ندارد، پس ناچاری با او صبر کنی زیرا به او مایلی» (۲۰).

اما تمام سفارش‌ها برای انتخاب زنان نیست که درخصوص مردان نیز توصیه‌هایی شده است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم می‌فرمایند: «خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لاَهْلِهِ وَاَنَا خَیْرُکُمْ لاَهْلى. ما اَکْرَمَ النِّساءَ اِلاّ کَریمٌ وَ لااَهانَهُنَّ اِلاّ لَئیمٌ» (۲۱)؛ بهترین شما کسى است که براى خانواده خود بهتر باشد و من از همه شما براى خانواده‌ام بهترم. زنان را گرامى نمی‌دارد، مگر انسان بزرگوار، و به آنان اهانت نمى‌کند، مگر شخص پَست و بى‌مقدار.

ج. خانواده

توجه به خانواده طرف مقابل نیز یکی دیگر از ملاک‌های قابل توجه است. در کلام الهی نیز آمده است: «والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربه والذی خبث لایخرج لا نکدا» (۲۲)؛ سرزمین پاکیزه (و شیرین) گیاهش به فرمان پروردگار می‌روید، اما سرزمین‌های بدطینت (و شوره‌زار) جز گیاه ناچیز و بی‌ارزش از آن نمی‌روید. به همین خاطر است که پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم می‌فرمایند: «وانظر فی‌ای نصاب تضع ولدک فان العرق دساس» (۲۳)؛ بنگر که فرزند و نسل خود را در چه ریشه‌ای قرار می‌دهی، زیرا رگ و ریشه در فرزند تأثیر پنهانی می‌گذارد؛ و یا در روایتی دیگر این‌گونه به اثرگذاری وراثت اشاره می‌کنند: «تَخَیَّرُوا لِنُطَفِکُم؛ فإنَّ النِّساء یَلِدْنَ أشباهَ اِخوانِهِنَّ وَ أخواتِهِنَّ» (۲۴)؛ برای نطفه‌های خود جایگاه مناسبی اختیار کنید؛ زیرا زنان، شبیه برادران و خواهران خودشان فرزند به دنیا می‌آورند.

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم علاوه بر نقش وراثت، بر تربیت و محیط هم توجه کرده و می‌فرمایند: «إیّاکُم وَ خَضْراءَ الدِّمَن قیلَ و مَا خَضراءُ الدِّمَن؟ قالَ المَرْأةُ الحَسْناءُ فی مَنبِتِ السُّوءِ» (۲۵)؛ از گیاهان باطراوت که در زباله‌دان می‌رویند اجتناب کنید. سؤال شد: مرادتان از گیاه و سبزی که بر مزبله می‌روید، چیست؟ فرمودند: زن زیبایی که در خانواده پست و فرومایه پرورش می‌یابد.

د. کفویت

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم در این زمینه سفارش می‌کنند: «اَنکِحوا الاَکفاءَ و انکَحوُا فیهم وَ اختارُوا لِنُطَفِکُم» (۲۶)؛ به هم‌گنان زن بدهید و از هم‌گنان همسر بگیرید و برای داشتن فرزند بهتر و صالح، انتخاب و گزینش کنید. امام صادق علیه‌السلام در تعریف کفویت می‌فرمایند: «العارفة لا توضع الا عند العارف» (۲۷)؛ زن فهمیده فرزانه، باید در کنار مرد فهمیده فرزانه قرار گیرد. همچنین ایشان در عبارت دیگری می‌فرماید: «الکفو ان یکون عفیفا و عنده یسار» (۲۸)؛ شرط کفو بودن این است که عفیف باشد و بتواند مخارج اهلش را بپردازد.

هـ. سلامت

در منابع اسلامی در مورد سلامت، به عقل توجه ویژه شده است. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «ایاکم و تزویج الحمقاء فان صحبت‌ها بلاء و ولد‌ها ضیاع» (۲۹)؛ با انسان احمق و نافهم ازدواج نکنید، زیرا مصاحبت او گرفتاری است و فرزند حاصل از آن ازدواج، ضایع و تباه شده است. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام به نقل از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم آمده است: «از ازدواج با احمق بپرهیزید که هم‌نشینی با او مایه اندوه و بلاست» (۳۰).

و. ظاهر

در روایتی از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نقل شده است: «لا یختارُ حُسنُ وَجهِ المَرأةِ علی حُسْنِ دِینِها» (۳۱)؛ نباید حُسن صورت زن را بر حُسن دینداری او برگزید.

پی‌نوشت:
۱. نهج‌الفصاحه، ح. ۲۵۸.
۲. مکارم‌الأخلاق، ج. ۱، ص. ۴۴۶.
۳. نهج‌الفصاحه، ح. ۲۴۷.
۴. وسائل‌الشیعه، ج. ۱۴، ص. ۳۰.
۵. وسائل‌الشیعه، ج. ۱۴، ص. ۵۱.
۶. وسائل‌الشیعه، ج. ۱۴، ص. ۳۱.
۷. التهذیب، ج. ۷، ص. ۳۹۹.
۸. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۳۳.
۹. نهج‌الفصاحه، ص. ۳۹۱.
۱۰. سوره نساء، آیه ۳.
۱۱. سوره نور، آیه ۲۶.
۱۲. علل الشرایع، ج. ۲، ص. ۲۵۱.
۱۳. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۲۷.
۱۴. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۲۳.
۱۵. وسائل‌الشیعه، ج. ۱۴، ص. ۵۴.
۱۶. من لایحضره الفقیه، ج. ۳، ص. ۲۵۲.
۱۷. التهذیب، ج. ۲، ص. ۲۲۷: «بهترین زن آن است که خوشروتر باشد و کم‌مهریه.»
۱۸. مستدرک الوسائل، ج. ۱۴، ص. ۱۶۲.
۱۹. مستدرک الوسائل، ج. ۱۴، ص. ۱۷۲.
۲۰. الفروع، ج. ۲، ص. ۳.
۲۱. نهج الفصاحه، ح. ۱۵۲۰.
۲۲. سوره اعراف، آیه ۵۸.
۲۳. کنز العمّال، ج. ۱۵، ص. ۸۵۵.
۲۴. کنز العمّال، ج. ۱۶، ص. ۲۹۵.
۲۵. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۳۲.
۲۶. وسائل‌الشیعه، ج. ۲۰، ص. ۲۹.
۲۷. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۵۰.
۲۸. بحارالانوار، ج. ۱۰۰، ص. ۳۷۲.
۲۹. جعفریات، ص. ۹۲.
۳۰. الکافی، ج. ۵، ص. ۳۳۵.
۳۱. کنز العمّال، ح. ۴۵۸۸.