هشدار درباره عوارض «واقعیت مجازی»

در ادامه این گزارش می خوانیم: اگر بگویید بله تعجبی هم ندارد، چون این روزها بسیاری از دوست‌داران فناوری‌های نو به خرید هدست‌های واقعیت مجازی روی آورده‌اند تا لذت تماشای فیلم‌ها و بازی‌های سه‌بعدی و ۳۶۰ درجه را بچشند. آمارها نشان می‌دهند بیش از یک میلیون هدست واقعیت مجازی در سه ماهه پایانی سال ۲۰۱۷ روانه بازار شده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال جاری با ورود برندهای جدید به بازار تولید هدست‌های واقعیت مجازی رشد چشمگیرتری داشته باشد.

اما فراموش نکنید که لذت تجربه واقعیت مجازی گاهی می‌تواند اعتیادآور باشد. در کتابچه راهنمای دو برند آکیولِس ریفت (Oculus Rift) و اچ‌تی‌سی وایو (HTC Vive)، که از پرطرفدارترین برندهای هدست واقعیت مجازی به‌شمار می‌روند، توصیه شده است به‌ازای هر ۳۰ دقیقه استفاده از هدست واقعیت مجازی حداقل ۱۰ تا ۱۵ دقیقه هدست را بردارید یا به‌عبارتی به دنیای عادی برگردید. چه بهتر که پیش از خریداری این هدست‌ها برای خود یا فرزندانتان درمورد مضرات احتمالی آنها برای سلامتی اطلاعات کسب کنید. در ادامه با ما همراه باشید تا با شایع‌ترین عوارض استفاده بی‌رویه از هدست‌های واقعیت مجازی بیشتر آشنا شوید.

**آگاهی نداشتن از موقعیت مکانی

اولین توصیه در کتابچه راهنمای تقریبا همه هدست‌های واقعیت مجازی این است که از ایمنی کامل محیط مطمئن شوید. یعنی اطراف‌تان را باید از هر وسیله یا جنبنده‌ای که احتمال برخورد با آن وجود دارد ـ از مبلمان و پنکه سقفی گرفته تا سگ و گربه خانگی یا حتی بچه کوچک ـ خالی کنید. این توصیه بویژه درمورد هدست‌های مجهز به قابلیت room-scale نظیر اچ‌تی‌سی وایو که به کاربر امکان حرکت در فضای کامل اتاق را می‌دهد، باید جدی گرفته شود.

اگر نگاهی کوتاه به فهرست هشدارهای ایمنی در کتابچه راهنمای هدست‌های واقعیت مجازی بیندازید، خواهید دید استفاده از این هدست‌ها در مکان‌های عمومی و شلوغ، عملی بشدت خطرناک ذکر شده است. مثلا در صفحه هشدارهای ایمنی هدست اِچ‌تی‌سی وایو به این جملات برمی‌خوریم: «وقتی از هدست واقعیت مجازی استفاده می‌کنید، نسبت به مشاهده دنیای اطرافتان کور می‌شوید.» همچنین در ادامه می‌خوانیم: «برای محافظت از خود صرفا به سیستم چاپرون که به‌منظور جلوگیری از برخورد کاربر با موانع طراحی شده است، اکتفا نکنید.» چنانچه بیش از ۳۰ دقیقه با هدست واقعیت مجازی کار کنید، ممکن است دچار فقدان آگاهی از موقعیت مکانی اطرافتان شوید، زیرا پس از نیم‌ساعت بسختی می‌توان از درون هدست نسبت به اجسام واقعی اطراف حواس‌جمع بود.

**سرگیجه و اختلال موقعیت‌یابی

مواجهه با دنیای واقعیت مجازی در برخی افراد موجب بروز علائم مشابه بیماری حرکت می‌شود که در اصطلاح عامیانه ماشین‌گرفتگی هم به آن می‌گویند. شایع‌ترین علائم این عارضه عبارت است از سردرد، تهوع، استفراغ، رنگ‌پریدگی و سرگیجه. این عوارض به‌علت ایجاد ناهماهنگی بین حواس برقرارکننده تعادل به‌وجود می‌آیند.

برای مثال، وقتی در کابین کشتی هستید، چشم‌تان اتاقی ثابت را می‌بیند، اما سیستم وستیبولار بدنتان (این سیستم عبارت است از مجاری محتوی مایعات و غشاهای تخصصی در گوش داخلی) حرکت کشتی در میان امواج را حس می‌کند. به‌عبارتی، کانال‌های تعادلی بدن اطلاعات متناقضی را به سیستم تعادلی مخابره می‌کند. در واقعیت مجازی نیز برعکس همین ناهماهنگی وجود دارد. اینجا چشمتان فضایی درحال حرکت را می‌بیند (مثلا داخل ماشینی مجازی نشسته‌اید و در جاده‌ای مجازی رانندگی می‌کنید)، اما سیستم وستیبولار بدنتان می‌داند درحال حرکت واقعی نیستید. البته این فقط یک فرضیه است و هنوز عده‌ای از دانشمندان با این توجیه‌ها موافق نیستند.

در هر حال، عوارضی مانند سرگیجه و اختلال موقعیت‌یابی معمولا برای کاربرانی پیش می‌آید که مستعد سرگیجه و بیماری حرکت باشند. اما هرکسی که چند ساعت بدون وقفه از هدست‌های واقعیت مجازی استفاده کند نیز در معرض خطر خواهد بود. بازی‌هایی شامل پرواز، حرکات پرسرعت و فراز و فرود بیشترین حالت سردرگمی را ایجاد می‌کنند. از این‌رو توصیه شده است به‌محض مشاهده حالاتی نظیر سرگیجه هدست را دربیاورید.

**تشنج و صرع

استفاده از هدست‌های واقعیت مجازی به کسانی که سابقه حملات صرعی دارند، بویژه مبتلایان به صرع حساس به نور، توصیه نمی‌شود. برخی از مبتلایان به صرع نسبت به نورهای چشمک‌زن و تصاویری که بسرعت تغییر می‌کنند، حساسند و باید محتاط‌تر باشند. هشدار فوق در کتابچه راهنمای هدست واقعیت مجازی آکیولس ریفت این‌گونه آمده است: «برخی افراد (حدود یک نفر در هر ۴۰۰۰ نفر) ممکن است نسبت به نورهای فلاش واکنش شدید نشان دهند. این واکنش شدید می‌تواند از نوع سرگیجه، تشنج یا پرش پلک و پرش‌های عضلانی باشد که بر اثر تماشای تلویزیون، انجام بازی‌های ویدئویی یا گاهی تجربه واقعیت مجازی به‌وجود می‌آید. عوارض نامبرده حتی شاید در کسانی که هرگز سابقه حملات صرعی، تشنج یا غش نداشته‌اند نیزبروز کند.»

پس کسانی نیز که هرگز سابقه تشنج‌های صرعی نداشته‌اند، بخصوص کاربران زیر ۲۰ سال، ممکن است دچار علائم مرتبط شوند. خود فرد و اطرافیان ناظر نیز باید نسبت به علائمی مانند پرش‌های عضلانی غیرارادی و به‌هم‌خوردن تعادل هوشیار باشند. اما این‌که چقدر امکان دارد بر اثر استفاده از هدست‌های واقعیت مجازی دچار علائم اینچنینی شوید تا حد زیادی به ساعات مصرف بی‌وقفه بستگی دارد. بنابراین بهتر است به دنیای واقعیت مجازی مثل انجام تمرینات ورزشی نگاه کنید، به این معنی که هر چند دقیقه به خودتان استراحت دهید و نفسی تازهکنید.

همچنین در کتابچه راهنمای اغلب برندهای هدست واقعیت مجازی به افراد باردار، سالخورده و نیز کسانی که دارای اختلالات بینایی و ناهنجاری‌های روانی هستند، توصیه شده است پیش از مواجهه با واقعیت مجازی با پزشک معالج‌شان مشورت کنند. این هشدار درمورد کسانی که از تجهیزات پزشکی ایمپلنت مانند ضربان‌ساز قلب، سمعک و دِفیبریلاتور استفاده می‌کنند نیز صادق است.

**سوزش چشم و اختلال تمرکز

اگر عینک طبی کسی را بزنید که به نمره چشمتان نمی‌خورد، به‌علت درگیری چشم برای تنظیم دید دچار عدم وضوح بینایی خواهید شد و حتی ممکن است سردرد بگیرید. در واقعیت مجازی نیز چشم‌ها دقیقا درگیر چنین مساله‌ای می‌شوند. احساس فشار و خستگی کوتاه‌مدت در چشم هنگام استفاده از هدست‌های واقعیت مجازی پدیده‌ای طبیعی است که گاهی درنتیجه نگاه‌کردن طولانی به نمایشگر رایانه یا تلویزیون نیز پیش می‌آید. باید تنظیمات فوکوس تصویر را مطابق دیدتان تنظیم کنید و در فواصل منظم به چشمتان استراحت دهید.

مطالعات نشان داده شیوع نزدیک‌بینی با رواج گسترده تبلت‌ها و گوشی‌های هوشمند افزایش یافته است. مثلا در آمریکا در دهه ۱۳۵۰/ ۱۹۷۰ فقط ۲۵ درصد جمعیت مردم به نزدیک‌بینی مبتلا بودند، اما این رقم در سال ۱۳۷۹/ ۲۰۰۰ به ۴۰ درصد افزایش یافت. درحال حاضر ده میلیون آمریکایی به نزدیک‌بینی شدید دچارند. نگاه‌کردن نزدیک به نمایشگر موبایل و امثال آن موجب طویل‌شدن کره‌چشم و افزایش خطر ابتلا به نزدیک‌بینی می‌شود. متخصصان بینایی معتقدند هدست‌های واقعیت مجازی می‌توانند به شیوع نزدیک‌بینی دامن بزنند. اما از آنجا که هدست‌های خانگی واقعیت مجازی خیلی وقت نیست که فراگیر شده‌اند، کارشناسان هنوز نمی‌توانند درمورد عوارض بلندمدت استفاده مداوم از این فناوری نظر قطعی دهند.

**هشدار جدی درمورد محتوای واقعیت مجازی

محتوای واقعیت مجازی می‌تواند روی درک کاربر از واقعیت تأثیر بگذارد. محتوایی که در قالب واقعیت مجازی تجربه می‌شود در مرکز حافظه مغز باقی خواهد ماند. ذخیره‌سازی مشاهدات مربوط به واقعیت مجازی در مغز شباهت عجیبی به ذخیره‌سازی اطلاعات مربوط به تجربیات‌ ما در دنیای واقعی دارد. اگر محیط واقعیت مجازی باکیفیت بالا طراحی شده باشد، ممکن است مغز هرآنچه را می‌بینید، واقعیت تصور کند. این واقعیت‌پنداری مغز درمورد محتواهای آموزشی یا انگیزشی پدیده‌ای مثبت است. طبق مطالعات انجام‌شده، محیط‌های واقعیت مجازی می‌تواند فرد را به‌سوی عواطفی مانند همدلی و آشتی با ملیت‌های مختلف سوق دهد. وقتی فرد خودش را در واقعیت مجازی در صلح با مردم سایر ملیت‌ها ببیند، از این تجربه مجازی تأثیر مثبت خواهد پذیرفت.

اما قضیه درمورد محتواهای ترسناک یا جنگی فرق می‌کند. بسیاری از بازی‌های پرطرفدار واقعیت مجازی از ژانر جنگی هستند و پر از صحنه‌های کشتار و خونریزی‌اند. حتی بازی‌هایی هم داریم که کاربر می‌تواند با سلاح مغز خودش را از هم بپاشد! در صفحه هشدارهای ایمنی هدست واقعیت مجازی گوگل که با نام دِی‌دریم ویو (Daydream View) عرضه می‌شود به این توضیحات برمی‌خوریم: «محتواهای ترسناک، خشن و اضطراب‌آور می‌تواند موجب واکنش‌های جسمی شامل افزایش ضربان قلب و فشار خون شود. حتی برخی افراد ممکن است به این‌قبیل محتواها، واکنش‌های روانی نظیر اضطراب، وحشت یا اختلال استرس پساحادثه نشان دهند.»

مطالعات نشان داده است مثلا تجربه طردشدن اجتماعی در محیط‌های مجازی می‌تواند تأثیر منفی روی زندگی واقعی کاربر بگذارد. حتی مشاهده شده وقتی کاربر در بستر واقعیت مجازی به شخصیت دیگری تبدیل می‌شود، این تبدیل شخصیت در مقایسه با مثلا بازیگری در دنیای غیرمجازی می‌تواند اثرات شدیدتری روی تمایلات و رفتارهای واقعی فرد داشته باشد. پس به واقعیت مجازی مثل تجربه تماشای فیلم و بازی‌های ویدئویی نگاه نکنید، زیرا مغزتان آنچه را می‌بیند، مشابه تجاربی که در دنیای واقعی دارید، تصور خواهد کرد. بنابراین اگر از لحاظ اخلاقی با فعالیت بخصوصی موافق نیستید، همان فعالیت را در دنیای واقعیت مجازی نیز انجام ندهید.