آزادی در اندیشه اقبال

به گزارش قائم آنلاین، علامه محمد اقبال لاهوری (۱۸۷۳-۱۹۳۸م) یکی از مصلحین و پایه گذاران پاکستان و از شاعران برجسته متعهد در تاریخ معاصر است که درباره ی حسین بن علی(رض) و نهضت او اشعار و ابیاتی تأثیرگذار داشته است. وی با اهتمام به اوضاع مسلمانان شبه قاره هند و با الهام از آموزه های قیام حسین(رض)، آنان را از بردگی سیاسی و فرهنگی بیگانگان آگاه ساخته و توانست زیباترین تعابیر و مضامین را در تبیین قیام آن حضرت ابلاغ و گزارش نماید که در نوع خود از دیدگاه ادبی و عرفانی و تاریخی کم نظیر است.

 این مقاله به طور کلی، حضرت حسین بن علی(رض) را از دیدگاه مولانا اقبال لاهوری مورد بررسی و کنکاش قرار می دهد. ندای اقبال برای همه انسان های آزاده همچنان زنده، مستدام و طنین انداز است. وی نسل معاصر را مخاطب آموزه های خود نمود تا رسالت تعلیم آزادگی و جوانمردی و مبارزه و تلاش برای انواع از بین بردن بردگی های فکری، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی همه انسان ها و به ویژه مسلمانان را به انجام رساند. این پژوهش براساس دیوان فارسی اقبال لاهوری سامان یافته و دیوان اشعار اردوی وی را شامل نمی شود.

کلیدواژگان

کربلا، حسین بن علی(رض)، عرفان، اقبال لاهوری، ادبیات فارسی

مقدمه

دیدگاه اقبال لاهوری در باب شخصیت حسین بن علی(رض) و در خصوص  حادثه  کربلا برخلاف دیدگاه  فقیهان ، فیلسوفان، متکلّمان ، مورّخان و مردم  عادی ، کاملاً متفاوت  و حتی  متناقض  با آن  چه  معمول  است،  ابراز شده است. دیدگاهی  که  چشم اندازهای  دیگر همواره  در برابر آن  ناتوان هستند، بنابراین همیشه  حرف های   اقبال تازگی  دارد و از نشاط  و طراوت  خاصی  برخوردار می باشد. به  قول  پیر رومی،  مولانای  بلخی  (مرشد معنوی اقبال لاهوری) در بازار اندیشه  و عرضه  و تقاضای  سلوک  آدمیان  در راه  کمال  «اینان  نوفروشانند» یعنی  مُدام  کالای  تازه  عرضه  می دارند. به عبارت دیگر، مولوی  می گوید:

نوبت کهنه فروشان درگذشت

نوفروشانیم و این بازار ماست

این  نوفروشی،  جوشیدنی  و نه  کوشیدنی است . از خود واقعی  است  نه  از خود ناخود، از آشناست  نه  از بیگانه . به  همین  سبب  اقبال  گوید:

بنده آزاد را آید گران

زیستن اندر جهان دیگران

اقبال لاهوری در دیوان فارسی خود، مسایل و مباحث مهمی در زمینه ی قیام حسین بن علی(رض) و شخصیت وی و حوادث کربلا مطرح  کرده  و نکات  و مفاهیم  اساسی  اندیشه های  عرفانی  خود را گزارش نموده است. هر چند اندکی  از آدمیان  پیام  اقبال  را آویز ه ی  گوش  جان  می کنند و از لطایف  عرفانی  و معانی  قُدسی  آن  بهره  می گیرند، زیرا آن اندیشه ها چنان  بلند و ابدی  است  که  حتی  خود وی  نیز گلایه  دارد که  چرا هم عصرانش  پیام ها را در نیافتند و نشنیدند و به  کار نبستند و در این  باره  می گوید:

چو رخت  خویش  بر بستم  از این  خاک

همه  گفتند با ما آشنا بود

ولیکن  کس  ندانست  این  مسافر

چه  گفت  و با که  گفت  و از کجا بود

(اقبال،۱۳۸۱ش، ص ۴۸۳)

پیام اقبال لاهوری در گزارش شخصیت حسین بن علی(رض) در تاریخ ادبیات فارسی بی سابقه بوده و حقایق معنوی و اخلاقی را در قالب نظم بسیار نغز و زیبا بیان کرده است و از این جهت، این مقوله ارزش و اهمیت فراوانی می یابد. زیرا شاعران فراوانی در این باب داد سخن داده اند، ولی به جز مولوی بلخی (در مثنوی و دیوان شمس) هیچ کدام با این پایه از بلاغت و فصاحت و زیبایی معنایی و معنوی در باب حسین بن علی(رض) سخن نرانده اند.

هدف اصلی از این پژوهش، بیان دیدگاه های اقبال لاهوری در زمینه ابعاد شخصیت حسین بن علی(رض) و حادثه کربلا با چشم اندازی نو است. اقبال در قالب نظم می خواهد ملت پریشان جهان اسلام را از خواب غفلت بیدار کرده و به سوی شاهراه حقیقت بکشاند و در این راه وی، الگویی بسیار دقیق و مبارزی سرسخت را پیشنهاد و معرفی می کند.

نویسنده به دنبال پاسخ این سوال است که شاعر ادیب و مصلح مسلمان اقبال لاهوری در خصوص واقعه تاریخی کربلا و شخصیت حسین بن علی(رض) چه دیدگاه جدید و بینش عارفانه و شاعرانه ای را مطرح کرده است؟ دریافت و درک اقبال لاهوری از این حادثه تاریخی چگونه و براساس چه معیارهایی شکل گرفته است؟

روش تحقیق در این مقاله به شیوه کتابخانه ای و پژوهشی است و مبنای کار، تحقیق مطابق دیوان فارسی کلیات اقبال لاهوری منتشر شده در ایران است.

 راجع به این موضوع تا زمان چاپ کتاب «اسرار کربلا از دیدگاه اقبال و مولانا» (تهران، سیروان، ۱۳۸۷ش) توسط نگارنده، به طور مستقیم هیچ پژوهش مستقلی انجام نگرفته بود و البته این مقاله نیز در نوع خود جزو نخستین پژوهش های انجام گرفته در این مقوله است.

ç الف- چشم  اندازی  به  احوال  و آثار اقبال  لاهوری

محمد اقبال  در تاریخ  ۲۴ ذی  الحجه الحرام  سال  ۱۲۹۸ هجری  (چهارم  اسفند ۱۲۵۱) مطابق  با ۲۲ فوریه  ۱۸۷۳ میلادی  در شهر سیالکوت  پنجاب  در نزدیکی  شهر چناب  متولد شد. پدر اقبال،  مردی  موسوم  به  شیخ  نورمحمد و از اهل  تصوف  و بسیار متقی  و خداپرست  بود. نیاکان  اقبال  در اوایل  قرن  هجدهم  به  راهنمایی  مردی  مقدّس  به  دین  حنیف  اسلام  مشرف  شدند. خاندان  اقبال،  همه  در دین  متعصب  و پای  برجا بوده  و با فکر باز و فهم  کافی  به  اصول  اسلامی  ایمان  قلبی  داشته اند.

 خود اقبال  هم  در دوران  حیاتش  نشان  داد که  به  اصول  دین  مبین  اسلام  فوق  العاده  معتقد و مؤمن  بوده  است . چنان که  جاوید اقبال،  فرزند آن  مرحوم  نقل  می کند که  هر گاه  نام  مبارک  حضرت  رسول  اکرم(ص) را می شنید، با احترام  از جای  بر می خاست  و هنگام  تلاوت  کتاب  قرآن  نیز بر پای  می ایستاد. اقبال،  اصالت  کشمیری  و دلدادگی  به  اسلام  و فریفتگی  به  ادب  زبان پارسی  را در این  بیت  معروف  خود بسیار  خوب  بیان  کرده  و فرموده  است :

تنم  گلی  ز خیابان  جنّت  کشمیر

دل  از حریم  حجاز و نواز شیراز است

اقبال  دوران  کودکی  را در سیالکوت  گذرانید و تحصیلات  مقدماتی  را هم  در آنجا به  پایان  رسانید و مقدمات  علوم  دینی  را نیز در همان جا فرا گرفت ، وی  بعداً به  لاهور آمد و در کالج  اسلامی  دولتی  این شهر تحصیل  کرد و در سال  ۱۸۹۹م  در رشته ی  فلسفه،  درجه  عالی  M.A. (کارشناسی  ارشد) را با یک  قطعه  مدال  علمی  اخذ کرد .

اقبال  مدتی  در مدرسه ی  عالی  علوم  شرقی (اورینتال  کالج ) لاهور معلم  تاریخ  و فلسفه  بود. وی  در سال  ۱۹۰۵ با کمک  برادرش  عازم  اروپا شد تا تحصیل  و مطالعات  فلسفی  خود را تکمیل  کند.

مدت  سه  سال  در کمبریج  به  تحقیقات  خود ادامه  داد و به  اخذ درجه ی  عالی  در فلسفه  موفق  شد. در اروپا با نیکلسون،  مترجم  و شارح  معروف  مثنوی  مولوی  آشنا شد و نیکلسون  کتاب  اسرار و رموز اقبال  را هم  به  انگلیسی  ترجمه  کرد. اقبال  در سال  ۱۹۰۸ به  لاهور برگشت  و استقبال  بی نظیری  از او شد و پس  از آن،  نخستین  اثر بزرگ  خود کتاب  «اسرارِ خودی » را به  سال  ۱۹۱۵ و کتاب  «رموز بی خودی » را در سال  ۱۹۱۶  سرود و نشر کرد و در آن ، فلسفه  تقویت  خودی  و تکامل  شخصیت  را بیان  کرد. (مقتدری، ۱۳۲۶ش، صص ۱۶-۲۴)

اقبال  پس  از آن  به  وکالت  عدلیه  و رهبری  سیاسی  و نطق  و بیان  و هدایت  و اندرز مردم  تا پایان  عمر اشتغال  ورزید. اقبال  سفری  هم  به  افغانستان  دعوت  شد و مثنوی  «مسافر» یادبود این  سفر اوست ؛ او به  ملّت  افغان،  مهر و محبتی  خاص  داشت. در سال  ۱۹۲۶م ، علاّمه  اقبال  به  عضویت  مجلس  قانون  گذاری  پنجاب  انتخاب  شد. اختلافات  و کشمکش ها و وضعیت  ناگوار زندگی  مردم  و عشق  به  آزادی،  اقبال  را علاقه مند به  شرکت  در فعالیت های  سیاسی  کرد تا این  که  وی  در سال  ۱۹۳۰م ، تشکیل  دولت  پاکستان  را در جلسه ی سالیانه  حزب  مسلم  لیگ  در اللّه آباد پیشنهاد نمود.

اقبال  به  نمایندگی  مسلمانان  شبه قاره  به  سال  ۱۹۳۱ در اولین  مؤتمر اسلامی  فلسطین  که  در شهر بیت  المقدس  تشکیل  یافته  بود، شرکت  نمود و در اواخر سال  ۱۹۳۲ در کنفرانسی  که  در لندن  تشکیل  شده  بود، شرکت  کرد و در مراجعت  از اسپانیا دیدن  کرد و مسجد قرطبه  در روحیه ی  او تأثیر عمیق  گذاشت  که  در منظومه ای،  تأثیرات  روحی  و قلبی  خود را به  نام  «مسجد قرطبه » جلوه  گر ساخت . در سال  ۱۹۳۳ از افغانستان  دیدن  به  عمل  آورد و مزار حکیم  سنایی  را زیارت  کرد. در چهارم  دسامبر۱۹۳۳ دانشگاه  پنجاب  درجه ی  دکترای  افتخاری  به  او عطا کرد.

وی در سال  ۱۹۳۴ به  گلو درد دچار شد که  تا پایان  عمر ادامه  داشت  و در آغاز سال  ۱۹۳۸، به  تنگی  نفس  و ضعف  قلب  مبتلا گردید تا این  که  بالاخره  در ساعت  پنج  بامداد روز پنجشنبه  اول  اردیبهشت  سال  ۱۳۱۷ خورشیدی  مطابق  ۲۱ آوریل  ۱۹۳۸ (بیستم  صفر سال  ۱۳۵۷ ه‍.ق. ) دار فانی  را وداع  کرد:

ای  بسا شاعر که  بعد از مرگ  زاد

چشم  خود بربست  و چشم  ما گشاد

اقبال  آثار و تألیفات  زیادی  از خود بر جای  نهاد از جمله آنها عبارتند از : علم  الاقتصاد(چاپ  لاهور، ۱۹۰۳ م )، سیر فلسفه  در ایران ، تاریخ  هند، احیای  فکر دینی  در اسلام ، اسرارخودی ، رموز بیخودی ، پیام  مشرق ، زبور عجم ، بانگ  درا، جاوید نامه ، مثنوی  مسافر، بال  جبرییل ، ضرب  کلیم؛ پس  چه  باید کرد ای  اقوام  شرق؟ ، ارمغان  حجاز و یادداشت های  پراکنده  که  خاطرات  اقبال  است  و به  همت  جاوید اقبال  در سال  ۱۹۶۱م  طبع  شده  است . (رضوی، ۱۳۹۴ش، ج ۱، صص ۱۷۹- ۱۷۷)

ب. آزادی  در اندیشه  اقبال

اقبال  به  قول  یکی  از نویسندگان  شهیر، روحی  حماسی  و ذهنی  فلسفی  و دلی  عارف  و هنرمند داشت . از حریّت  و آزادی  اندیشه  دفاع  می کرد، به  اندیشه های  شرقی  و غربی  واقف  بود، پایی  در مدرسه  و پایی  در سیاست  داشت. وی  را می توان  خلف  راستین  مولوی دانست که در تحلیل  مسائل ، واقع  بین  و جهان  شناس  بود. او همچون  برخی  از معاصران  خام  اندیش  و ناآزموده  و خود فروخته ، راه  چاره ی عقب  ماندگی  میهن  را در «فرنگی » شدن  تام  و تمام  نمی دید. پیامبر تسلیم  و ذلت  نبود، بلکه  پیام  آور آزادی  و حریّت  بود.

درد مسلمین  را در «بی  خبری » می دانست  نه  در «بی  خودی » و می اندیشید که  اگر این  «خود» از هویت  خویش  «باخبر» شود، معجزه  تاریخ  رخ  خواهد داد. اقبال  با شعله های  بصیرت  بخش  و دل افروز عرفان  که  جز از زینت  وحی  و چراغ  نبوت  پرتو نمی گیرد، آشنایی  نزدیک  و مستقیم  داشت . اقبال  آگاهانه  و هوشمندانه  بر بام  این  دو تمدن  ایستاد و چشمی  بر شرق  و چشمی  بر غرب ، صلا در داد که  مسلمین  جز با بازگشت  به  خود و غرب  جز با بازگشت  به  «وحی » نجات  نمی یابند.

اقبال  در باب  آزادی  و اندیشه های  اصلاح گرایانه  مبتنی  بر آزادی گری  در «احیای  فکر دینی  در اسلام » که  در واقع  مانیفیست  اصلاح طلبانه  اقبال  به  شمار می آید می نویسد:

«ما با کمال  میل  به  نهضت  آزادی گری  در جهان  جدید اسلام  خوشامد می گوییم . ولی  باید این  را پذیرفت  که  ظهور افکار آزادی  گرانه  در اسلام  بحرانی ترین  لحظه  را در تاریخ  این  دین  تشکیل  می دهد. «آزادی گری » تمایل  به  آن  دارد که  همچون  نیرویی  متلاشی کننده  عمل  کند و اندیشه ی  نژادی  که  اکنون  بیش  از هر زمان  دیگر با نیرومندی  در جهان  اسلام  کار می کند، ممکن  است  بالاخره  وسعت  نظر انسانی  را که  ملت های  مسلمان  از دین  خود فرا گرفته  بودند، محو کند… ما اکنون  مرحله ای  را می گذرانیم  که  شبیه  است  به  مرحله ی  انقلاب  پروتستانی گری  اروپا…

وظیفه  رهبران  جهان  اسلام  امروز آن  است  که  معنی  آن  چه  را که  در اروپا پیش  آمده  خوب  بفهمند و پس  از آن  با احتیاط  تمام  و بینایی  کامل  نسبت  به  اسلام ، به  عنوان  یک  سیاست  اجتماعی ، به  جانب  پیش  گام  بردارند… نه  در اصول  اساسی  و نه  در ساختمان  دستگاه های  فقهی  و حقوقی  ما، بدان  صورت  که  امروز آنها را می بینیم  چیزی  وجود ندارد که  مؤید وضع  فعلی  باشد. جهان  اسلام  چون  با اندیشه ی  نافذ و تجربه ی  جدید مجهز شود، می تواند شجاعانه  به  کار نوسازی  و احیایی  که  در پیش  دارد بپردازد. ولی  کار نوسازی ، جنبه ای  بسیار جدی تر از سازگاری  با شرایط  جدید زندگی  دارد… بشریت  امروز به  سه  چیز نیازمند است :

۱) تعبیری  روحانی  از جهان ، ۲) آزادی  روحانی  فرد، ۳) اصولی  اساسی  و دارای  تأثیر جهانی  که  تکامل  اجتماع  بشری  را بر مبنای  روحانی  توجیه  کند… این  سخن  را باور کنید که  اروپای  امروز، بزرگترین  مانع  در راه  پیشرفت  اخلاق  بشریت  است .

از طرف  دیگر، مسلمانان  مالک  اندیشه ها و کمال  مطلوب های  نهایی  مطلق  مبتنی  بر وحیی  می باشند که  چون  از درونی ترین  ژرفنای  زندگی  بیان  می شود، به  ظاهری  بودن  صورت  آن ، رنگ  باطنی  می دهد… چون  به  این  فکر اساسی  اسلام  توجه  کنیم  که  پس  از این  دیگر وحیی  نخواهد رسید که  مایه ی  محدودیت  آدمی  شود، بایستی  که  ما، از لحاظ  روحی  آزادترین  مردمان  روی  زمین  باشیم … بسیار شایسته  است  که  مسلمانان  امروز وضع  خود را باز شناسند و زندگی  اجتماعی  خود را در روشنی  اصول  اساسی  بنا کنند و از هدف  اسلام  که  تاکنون  به  صورت  جزیی  آشکار شده ، آن  دموکراسی  روحی  را که  غرض  نهایی  اسلام  است  بیرون  بیاورند و به  کامل  کردن  و گستردن  آن  بپردازند.» (اقبال لاهوری، بی تا، احیای فکر دینی در اسلام، صص ۲۰۴-۱۸۶)

همین  آزادگی  روحانی  فرد را که  اقبال  بر آن  تأکید می کند، در رموز بیخودی  به  ویژه  در بحث  از حادثه ی  کربلا تبیین  می کند، مشاهده  می کنیم  و نمونه ی  کامل  «آزادی روحانی  فرد» را  حسین(رض)  معرفی  می کند؛ خصوصاً آنجا که  می گوید:

تیغ  «لا» چون  از میان  بیرون  کشید

از رگ  ارباب  باطل  خون  کشید

نقش  الّا اللّه  بر صحرا نوشت

سطر عنوان  نجات  ما نوشت

(اقبال، ۱۳۸۱ش، ص ۷۵)

مراجع

کتابنامه

ابن عربی، محی الدین ابوعبدالله، کتاب اصطلاح الصوفیّه، حیدرآباد، دکن، ۱۹۴۸م.
ابوالغنایم کاشانی، کمال الدین، کتاب اصطلاحات صوفیّه، تحقیق الویس اسپرنگر، هند، کلکته، ۱۸۴۵م.
اقبال لاهوری، محمد، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام؛ تهران، کانون نشر و پژوهش های اسلامی، بی تا.
_____________، بازسازی اندیشه دینی در اسلام؛ ترجمه محمد بقائی(ماکان)، تهران، ماکان، ۱۳۶۸ش.
_____________، کلیّات  اشعار فارسی،  به  کوشش  احمد سروش ، تهران، انتشارات سنایی، ۱۳۸۱ش.
_____________،  نامه ها و نگاشته های اقبال لاهوری، به کوشش بشیر احمددار، ترجمه عبدالله ظهیری؛ مشهد، جاوید، ۱۳۶۸ش.
ایوب ، خواجه،  اسرار الغیوب  (شرح  مثنوی  معنوی )، تصحیح  و تحشیه  دکتر محمد جواد شریعت ، بی نا،  بی تا
برنی ، سید مظفرحسین،  نقش  اقبال  در ادب  پارسی  ـ هندی ؛ ترجمه مهدی  افشار، تهران ، وزارت  ارشاد اسلامی  (اداره  کل  انتشارات  و تبلیغات )، ۱۳۶۴ ش .
رضوی ، سید سبط حسن،  فارسی  گویان  پاکستان،  ج  اول، راولپندی ، انتشارات  مرکز تحقیقات  فارسی  ایران  و پاکستان ، ۱۳۵۳ش .
زرین  کوب ، عبدالحسین،  پله  پله  تا ملاقات  خدا (درباره  زندگی ، اندیشه  و سلوک  مولانا جلال  الدین رومی )، تهران ، انتشارات  علمی ، ۱۳۷۲ ش .
سامانی ، عُمّان،  گنجینه  الاسرار، به  خط  محمدعلی  فرزبود، تهران ، سروش ، ۱۳۷۵ ش .
سراج طوسی، ابونصر، کتاب اللمح، تحقیق عبدالحلیم محمود و طه سرور؛ قاهره، دارالکتب الحدیثه بمصر، ۱۹۶۰م.
عرفانی، خواجه عبدالحمید، رومی عصر (شرح احوال و آثار علامه محمد اقبال، شاعر ملی پاکستان)، با مقدمه سعید نفیسی، تهران، کانون معرفت، ۱۳۳۲ش.
غزالی، محمد، الاِملاء فی اشکالات الاحیاء، قاهره، الحلبی بمصر، ۱۳۴۷ق.
مقتدری ، محمدتقی،  اقبال  متفکّر و شاعر اسلام ؛ تهران ، سازمان  مستقل  چاپ خانه  دولتی  ایران ، ۱۳۲۶ ش .
مولوی، جلال  الدین  محمد، کلیّات  شمس  یا دیوان  کبیر؛ با تصحیحات  و حواشی  بدیع الزمان  فروزانفر، تهران ، چاپ  دانشگاه  تهران ، ۱۳۴۰ش .

_______________، مثنوی  معنوی ، به  سعی  و اهتمام  رینولد نیکلسون ، با مقدمه  بدیع  الزمان  فروزانفر، تهران ، نشر ثالث ، ۱۳۷۸ش .

نویسنده:

نادر کریمیان سردشتی: عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری – از اهل سنت

فصلنامه حبل المتین شماره ۱۶