مصرف ۷۰ درصدی آب کشاورزی در ایران با توجه به اقلیم امری طبیعی است

ابتدای این میزگرد فدایی‌فرد با بیان اینکه آمار و اطلاعاتی که سازمان جهاد کشاورزی در زمینه مصارف آب منتشر می‌کند با آمار و اطلاعات مرکز آمار در این زمینه همخوانی نداشته و گاهی مغایرت‌های جدی دارد گفت: این مغایرت‌ها به این دلیل است که  در هیچ کدام از دستگاه‌های دولتی بهایی زیادی به آمار نمی‌دهیم و این خلاء بزرگی است که بسیاری از طرح‌های ما را به سمت مغایرت به محیط زیست پیش برده است.

این کارشناس منابع آب خاطرنشان کرد: نبود آمار متقن در دیگر دستگاه‌ها هم وجود دارد برای مثال ایستگاه‌های آب‌سنجی، آب تجدیدپذیر کشور هنوز آمار جمع‌بندی شده مناسبی ارائه نمی‌دهد این آمار از ۱۳۰ آب تجدیدپذیر تا ۸۰ درصد متفاوت است که این امر ناشی از نبود آمار متقن است.

مصرف زیاد آب کشاورزی در ایران با توجه به اقلیم امری طبیعی است

فریبرز عباسی رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی نیز در ابتدای سخنانش با تأکید بر اینکه این مسئله در کشور عمومیت دارد، گفت: ما آمار متقنی در حوزه‌های مختلف آب نداریم و این باعث می‌شود که نتوانیم برنامه‌ریزی مناسبی برای بهبود شرایط داشته باشیم.

وی در خصوص مصارف آب در بخش کشاورزی نیز اظهار داشت: از آنجایی که در کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک و بارندگی معادل یک سوم میانگین جهانی زندگی می‌کنیم و پتانسیل تبخیر آب در کشور ما سه برابر میانگین جهانی است همچنین بارندگی‌ها نیز از لحاظ مکانی و زمانی توزیع مناسبی ندارد باید در مصارف‌مان وسواس بیشتری داشته باشیم.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی خاطرنشان کرد: تولیدات کشاورزی در کشورمان امنیت غذایی ما را به وجود می‌آورد که وابسته به استفاده از منابع آب است.

وی مصرف زیاد آب کشاورزی در ایران را امری طبیعی دانست و گفت: نوع آبیاری ما با کشورهای اروپایی متفاوت است چرا که آنها آبیاری‌های تکمیلی انجام می‌دهند و ما باید همه محصولات‌مان را در طول فصل آبیاری کنیم و به همین دلیل ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی ما وابسته به آبیاری است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی به شاخص‌هایی در حوزه مصرف آب در کشاورزی پرداخت و تصریح کرد: شاخص‌هایی مثل راندمان، بهره‌وری و میزان و حجم مصرف آب باید برای اندازه‌گیری مصرف آب در کشاورزی مورد ارزیابی قرار گیرد.

وی  در خصوص تشریح راندمان آبیاری گفت:‌ این مسئله به سه مسئله بازمی‌گردد، ۱- راندمان کاربرد در داخل مزرعه که بیشترین تلفات را دارد، ۲- راندمان در کانال‌های توزیع که به کانال‌های درجه یک و درجه دو تقسیم می‌شوند ۳- کانال‌های درجه سه و درجه چهار (کانال‌های توزیعی) که حاصل‌ضرب این سه، راندمان توزیع آب در کشور را تشکیل می‌دهد.

وی در ادامه  تصریح کرد: یک دیتابیس نسبتاً‌  خوب در کشور در حوزه راندمان‌های آبیاری از سوی مؤسسات فنی و تحقیقاتی جمع‌آوری شده که از سال ۸۵ مورد مطالعه، تقویت و تشویق قرار گرفته است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی خاطرنشان کرد: در این دیتابیس آمار و ارقام موجود در وزارت جهاد کشاورزی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های مهندسی تحلیل و جمع‌بندی شده است که بر اساس آن آمار حوزه‌های تحقیقاتی حذف شده و تنها موارد مدیریت زارعان و بهره‌برداران را حفظ کرده‌اند.

راندمان مصارف آب در کشاورزی ایران یک روند صعودی را طی کرده‌ایم 

وی ادامه داد:‌تقریباً ۱۲۰۰ رکورد در این دیتابیس وجود دارد که جمع‌بندی این رکوردها نشان می‌دهد در سه دهه گذشته (از دهه ۷۰ تا ابتدای سال ۹۴) راندمان کل مصرف آب در کشاورزی در دهه ۷۰ تا ۸۰ حدود ۳۵ درصد و مطابق برنامه توسعه دهه ۸۰ تا ۹۰ این عدد به ۴۰ درصد رسیده و در چند سال اخیر به ۴۴ درصد افزایش یافته است.

عباسی بیان داشت: این آمار نشان می‌دهد ما خوشبختانه در راندمان مصارف آب در کشاورزی یک روند صعودی را طی کرده‌ایم که نتیجه برنامه‌ریزی‌های گذشته بوده است.

 مشابه کشورهای در حال توسعه  آب کشاورزی را مصرف می‌کنیم

به گفته این کارشناس راندمان مصارف آب کشاورزی ما در مقایسه با وضعیت جهانی مشابه کشورهای در حال توسعه است که در این کشورها راندمان حدود ۴۵ درصد عنوان می‌شود، بر اساس گزارش فائو راندمان مصارف آب کشاورزی در کشورهای توسعه‌یافته ۶۰ درصد بوده که ما با این رقم فاصله داریم که البته این فاصله را می‌توان به پای وضعیت اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها نیز گذاشت.

 افزایش راندمان ۷ ـ ۱۰ میلیارد صرفه‌جویی در آب کشاورزی از دهه ۷۰

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی ادامه داد: تقریبا از دهه ۷۰ به بعد به طور متوسط ۰٫۷ واحد راندمان ما در بخش کشاورزی ارتقاء داشته که در هر کدام از برنامه‌های توسعه‌ای حدود یک واحد تعریف شده است. این افزایش راندمان ۷ ـ ۱۰ میلیارد صرفه‌جویی در آب را نشان می‌دهد.

وی به بررسی شاخص بهره‌وری آب نیز پرداخت و گفت: بهره‌وری به دو نوع اقتصادی و فیزیکی تقسیم می‌شود بهره‌وری اقتصادی یعنی از هر متر مکعب آب چقدر سود کسب می‌کنیم که در این زمینه ما آمار و ارقام کمی در اختیار داریم اما بهره‌وری فیزیکی به این معنی است که به ازای یک واحد آب چند کیلوگرم محصول تولید می‌شود. در خصوص این نوع بهره‌وری جمع‌بندی مؤسسات تحقیقات نشان می‌دهد از دهه ۸۰ این شاخص حدود ۰٫۸ و حال ۱٫۳ کیلوگرم در مترمکعب رسیده‌ایم.

بهروری آب کشاورزی به افق‌های ۱۴۰۴ نزدیک شده است

عباسی در خصوص بهره‌وری آب در مقیاس جهانی نیز خاطرنشان کرد: اتاق بازرگانی ایران بر اساس یک تحقیق جهانی می‌گوید بهره‌وری آب در مقایس جهانی حدود ۱٫۸ کیلوگرم در مترمکعب است اما در برنامه چشم‌انداز توسعه ۲۰ ساله هدفگذاری شده که تا سال ۱۴۰۴ ما به عدد ۱٫۶ کیلوگرم بر مترمکعب برسیم. از آنجایی که در حال حاضر این عدد ۱٫۳ است تا آن  سال ۱۴۰۴ می‌توانیم به این عدد جهانی نزدیک شویم.

وی افزود: در هدف‌گذاری‌های برنامه‌های توسعه‌ای افزایش ۲۵ هزار کیلوگرم بر مترمکعب پیش‌بینی شده  اما توانسته‌ایم در بازه ۱۱ ساله، سالیانه ۴۱ هزارم کیلوگرم رشد داشته‌ایم، حتی در این شاخص‌ها فراتر از هدفگذاری‌ها پیش رفته‌ایم.

فدایی‌فرد کارشناس آب در ادامه این اظهارات با تأکید بر اینکه باید خودمان را از تفاوت‌های آمار و اطلاعات جدا کنیم اظهار داشت: مشکل ما این است آمار و اطلاعات محدود ما به سادگی در اختیار کارشناسان و ارگان‌ها قرار نمی‌گیرد و برای گرفتن آمار باید هزینه بدهیم در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته آمار به صورت روزانه بر روی سایت قرار می‌گیرد.

توسعه کشاورزی اشتباه است، باید بر روی توسعه گردشگری سرمایه گذاری کنیم

این کارشناس آب خاطرنشان کرد: ایران دیگر  جای توسعه کشاورزی ندارد و تا به امروز هم به بیراهه رفته ایم، ما به اشتباه بر روی توسعه کشاورزی متمرکز شده‌ایم، بسیاری از کشورها با پتانسیل‌های کمتر از ما با درآمدهای گردشگری کل کشورشان را اداره می‌کنند در حالی کشوری مثل ایران که با مشکل آب مواجه است موضوع اشتغالش را آب‌محور کرده یعنی ما کشاورزی و صنایع‌مان آب‌بر هستند.

فدایی‌فرد ادامه داد: اگر می‌خواهیم به شکل اصولی محیط زیست و منابع آبی کشور را حفظ کنیم نباید به بهانه امنیت غذایی همه داشته‌هایمان را نابود کنیم چه لزومی دارد به بهانه تولید کشاورزی منابع آبی‌مان را از دست بدهیم دنیا با مسئله آب مجازی سرمایه‌هایش را حفظ می‌کند. افزون بر این هزینه‌های تولید محصولات کشاورزی ما به دلیل نبود شرایط نگهداری و صنایع تبدیلی بالا است، حدود ۳۰ درصد تولیدات‌ ما پیش از مصرف از بین می‌رود پس اگر بناست کشاورزی را هم حفظ کنیم باید به سمت توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی برویم.

قوانینی مانند حذف حق‌النظاره‌ها، صدور پروانه به چاه‌های غیرمجاز، کشاورزی در اراضی شیب‌دار منجر به نابودی منابع‌ آبی‌مان شده است

وی نبود قوانین به‌روز و متناقض بدون برخی قوانین را از دلایل از بین رفتن منابع آبی کشور عنوان کرد و گفت:‌ قوانینی مانند حذف حق‌النظاره‌ها، صدور پروانه به چاه‌های غیرمجاز، کشاورزی در اراضی شیب‌دار منجر به نابودی منابع‌مان شده است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی با اشاره به اینکه مصرف آب در بخش کشاورزی و روش تعیین حقآبه در این بخش به دو دسته روش‌های غیرمستقیم (محاسباتی ـ تخمینی) که با خطا مواجه است و روش مستقیم همراه با اندازه‌گیری‌های میدانی و مزرعه‌ای تقسیم می‌شود، بیان داشت: روش دوم به شرطی که ابزارهای لازم وجود داشته باشد نتیجه‌بخش‌تر است چون از این روش می‌توانیم همه مصارف آب در همه مزارع را اندازه‌گیری کنیم و ‌می‌دانیم که هر کدام از محصولات زراعی و باغی چه مقدار آب مصرف می‌کنند و با جمع زدن آن به مصرف واقعی آب در محصولات کشاورزی می‌رسیم اما در حال حاضر روش‌های غیرمستقیم روش‌های معمول هستند.

وی در ادامه گفت: بر اساس این روش بیلان (بارندگی، تبخیر، روان‌آب‌ها، میزان نفوذ و ورود و خروج آب از مرزهای مشترک)، اندازه‌گیری می‌شود و این اندازه‌گیری میزان آب تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند که گاهی این ارقام و اعداد متفاوت است.

عباسی در خصوص علت تفاوت این ارقام اظهار داشت: تفاوت این آمار طبیعی است چون بارندگی‌ها در سال‌ها متفاوت است به خصوص در ۸ سال اخیر حدود ۱۵ ـ ۲۰ درصد از سطح بارندگی‌ها کاهش یافته به همین دلیل آمار ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر در حال حاضر قابل قبول نیست.

وی با اشاره به اینکه برای دو دوره زمانی آمار بخش مصرف آب کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است، ابراز داشت: یک دوره بلندمدت ۵۰ ساله (از سال ۴۴ تا ۹۴)و یک دوره کوتاه‌مدت ۷ ساله منتهی به سال آبی ۹۳ در این بررسی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند که بر اساس بررسی این دوره مدت ۵۰ ساله، میزان مصرف آب تجدیدپذیر کشور ۱۲۸ میلیارد و در دوره کوتاه‌مدت ۱۰۶ برآورد شده است که قطعا این عدد برای چند سال اخیر باید کمتر محاسبه شود، چون بارندگی‌ها کمتر شده است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی خاطرنشان کرد: این آمار میانگین مؤلفه‌هایی است که بخشی از آن در کشاورزی است .

تلفات آب در همه بخش‌ها به پای کشاورزی نوشته می‌شود

به گفته این کارشناس کشاورزی از میان ۵۸۸ سد بزرگ و کوچک تراز نرمال ۱۴۰ سد کشور را محاسبه کردیم که بر اساس آن ۲٫۵ میلیارد تبخیر از پشت دریاچه سد ثبت شد و یا در کانال‌های انتقال و توزیع راندمان  حدود ۷۵ درصدی را نشان می‌دهد که تلفات آب ۲۵ درصد است و همین طور در فصل زمستان که بخش کشاورزی نیاز به آب ندارد بخشی از آب پشت سد را برای تولید برق رها می‌شود و این آب رهاشده به حساب کشاورزی گذاشته می‌شود، حتی بخشی از آب مصرفی در فضای سبز شهرها و پارک‌ها به پای کشاورزی نوشته می‌شود، گاهی آب مصرفی باغ‌ویلاها را هم به همین حساب می‌گذارند و حتی حقابه‌های زیست محیطی! یعنی در واقع مشکلی که در محاسبه آب مصرفی کشاورزی وجود دارد این است که تلفات بخش‌های دیگر را به پای کشاورزی می‌گذارند و اگر این تلفات را از آب تجدیدپذیر کم کنیم تلفات ما در بخش کشاورزی به ۷۰ درصد کاهش می‌‌یابد.

عباسی با اشاره به اینکه وزارت نیرو حجم آب تجدیدپذیر را با ۲ کنتور آب شهری (۶ درصد) و آب مصرفی در صنعت (۲ درصد) از حجم بزرگ آب کم می‌کند و می‌گوید ۹۲ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، ابراز داشت: اگر تلفات را کم کنیم به همان عدد ۷۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی می‌رسیم.

وی در ادامه بیان داشت: هر چند آمار و ارقام متغیر است و بخشی از آن به دلیل مسائل اقلیمی است اما نبود اطلاعات دقیق و عدم برنامه‌ریزی باعث شده که ندانیم که چقدر آب در بخش‌های مختلف مصرف می‌شود.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی با تأکید بر اینکه باید در توسعه کشاورزی با احتیاط رفتار کنیم، اظهار داشت: به همین دلیل وزارت جهاد توسعه افقی کشاورزی را چند سالی ممنوع اعلام کرده و حتی برای کاهش سطح زیرکشت برخی محصولات هم برنامه‌ریزی‌های خوبی انجام داشته و در حال اجراست که حصول نتیجه آن نیازمند زمان است.

وی در ادامه به ذکر یک مثال در این زمینه پرداخت و گفت:‌سطح زیرکشت گندم از حدود ۲٫۵ میلیون هکتار به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار کاهش یافته و ما به دنبال کاهش بیشتر آن هستیم همچنین برای کاهش سطح زیرکشت محصولات آب‌بر نیز برنامه‌ریزی شده است.

عباسی از ممنوعیت کشت برنج در همه استان‌ها به جزء استان‌های گیلان و مازندران خبر داد و گفت:‌ در همین راستا هیچ نهاده و یارانه‌ای به کشت برنج در سایر استان‌ها داده نمی‌شود و کاشت برنج در دیگر استان‌ها تخلف محسوب می‌شود.

وی به حجم بالای قوانینی که در کشور در زمینه منابع آب وجود دارد و اجرا نمی‌شود اشاره کرد و مساله به قانون تحویل حجمی آب در بخش کشاورزی پرداخت و گفت: قانون تحویل حجمی آب در بخش کشاورزی در برنامه سوم،‌چهارم، پنجم و ششم توسعه موجود است اما عملی نشده است.

وی خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم سطح زیر کشت محصولات آب‌بر محدود شود و آب در این بخش بهینه مصرف شود، باید قانون تحویل حجمی آب را به عنوان یکی از راهکارها بپذیریم چرا که اگر بهره‌برداران باید بدانند چقدر آب برای کشاورزی در اختیار دارند، تصمیم درستی می‌گیرند که چه محصولی با ارزش افزوده بیشتر و آب مصرفی کمتر بکارند اما متأسفانه این قانون مغفول مانده است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی تعداد ۷۰۰ هزار حلقه چاه که درصد بالای آنها ممنوعه هستند و در برداشت آب از آنها هیچ ملاحظه‌ای انجام نمی‌شود دیگر معضل موجود در این بخش برشمرد و گفت: با وجود قوانینی که داریم اما اجرا نمی‌شود می‌توان این معضل را نیز حل کرد.

فدایی‌فرد در پاسخ به این ادعا گفت: تا معیشت جایگزین نباشد باز هم با معضل چاه‌های غیرمجاز مواجه هستیم.

عباسی در خصوص کاهش ضایعات محصولات کشاورزی تأکید کرد: آمار و ارقام درست و دقیقی تا به حال در این زمینه نداشتیم اما بر اساس بررسی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی حدود ۹۰ درصد ضایعات کشاورزی مربوط به ۲۰ محصول باغی زراعی مختلف است که در این میان سبزی و صیفی ضایعات بسیاری دارد که باید با توسعه صنایع تبدیلی تکمیلی تبدیل به محصول با ارزش افزوده شوند.

تحویل حجمی، آموزش و فرهنگسازی و ورود تشکل‌ها و سازمان‌های مردم نهاد راه کاهش مصرف است

وی گفت: افزایش قیمت نهاده‌ها مثل آب هم مصرف را کاهش نمی‌دهند، همانطور که افزایش قیمت بنزین به کاهش مصرف کمک نکرد. باید به جای آن به سمت آموزش و فرهنگ‌سازی در کاهش مصرف آب پیش برویم. همچنین تحویل حجمی آب هم می‌تواند به کاهش مصرف منجر شود. علاوه بر این ورود تشکل‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد کمک‌کننده است چرا که این تشکل‌ها می‌توانند در تخصیص و توزیع آب به صورت نتیجه‌بخش کمک کنند این همان راهی است که کشورهای پیشرفته پیش گرفته‌اند.

اما فدایی‌فرد قوانین سخت و بازدارنده را برای کاهش مصرف مفید دانست و گفت: ما قوانین محکمی نداریم چه مردم و چه مسئولان دقیقه‌ای عمل می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه یکی از باسابقه‌ترین کشورها در نگارش طرح جامع آب هستیم، گفت:‌ هرچند تا به حال ۶ طرح جامع به صورت مجزا مطالعه شده اما این طرح‌های جامع مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

بی توجهی به طرح‌های جامع آب در کشور

این کارشناس منابع آب با انتقاد از اینکه هنوز در کشور به صورت استانی آب را مدیریت می‌کنیم اظهار داشت: آب باید حوزه‌ای مدیریت شود نه استانی این روش مدیریتی در جهان امروز خنده‌دار است و باید نسبت به حل این مسئله اقدام کنیم.

فدایی‌فرد یادآور شد: تا وقتی که بازار آب نداشته باشیم مسئله آب مجازی حل نمی‌شود.

وی تأکید کرد:‌توسعه کشاورزی به لحاظ کمی منابع آب کشور را نابود می‌کند و این بخش به لحاظ کیفی هم به دلیل استفاده بی‌رویه، سموم دچار مشکلات عدیده‌ای است.

فدایی‌فرد در جمع‌بندی مطالب ارائه‌شده‌اش به انتقاد از مصارف شهری آب پرداخت و گفت: چمن‌کاری از سوی شهرداری‌های مختلف کشور مورد توجه قرار گرفته است در حالی که این نحوه آرایش شهری مربوط به مناطق مرطوب است و ما با اقلیم خشک و نیمه‌خشک باید درختکاری کنیم.

وی توسعه گردشگری را راهی مناسب برای حفظ منابع آبی عنوان کرد و گفت: باید گردشگری جای توسعه کشاورزی را بگیرد، که این امر نیازمند زیرساخت است.

عباسی اظهار داشت: چاره‌ای جزء مصرف بهینه و صرفه‌جویی در مصرف آب نداریم اگر بخواهیم در آینده نیز کشاورزی داشته باشیم باید توسعه در محیط‌های کنترل‌شده (گلخانه‌ها) را افزایش دهیم که این مسئله هم به اشتغال‌زایی کمک می‌کند و هم مصرف آب نسبت به محیط‌های باز کاهش می‌دهد.

وی افزود: کشاورزی در محیط‌های کنترل شده ۲۰ تا ۳۰ برابر نسبت به محیط‌های باز افزایش بهره‌وری دارد  و توسعه کشت در این محیط‌ها بیشتر است.

رئیس پژوهشگاه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی نیز در جمع بندی مطالبش، گفت: در ۶ ساله گذشته کشاورزی در محیط‌های کنترل شده افزایش پیدا کرده و ما به رشد ۱۲ هزار هکتاری رسیده‌ایم اما به دنبال افزایش این مقدار به ۲۰ هزار هکتار هستیم.

وی دلیل کند بودن این توسعه را نبود اعتبارات و برخی مسائل فرهنگی دانست.