امام جواد(ع) سخاوتمند در حکمت‌ها

***
خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند که پیامبران و اولیای الهی حکیم بوده و مامورند تا حکمت‌های الهی را به مردم برسانند و آنان را تعلیم دهند تا در زندگی، رفتاری را در پیش گیرند که آنان را به سعادت برساند.(بقره، آیات ۱۲۹ و ۱۵۱؛ آل عمران، آیه ۱۶۴؛ جمعه، آیه(۲) سخنان حکمیانه به سخنانی گفته می‌شود که علم و عمل انسان را کامل کرده و آداب و رفتارهای هنجاری و پسندیده را می‌آموزد و منکرات و زشتی‌ها را برای مردم روشن می‌کند.
بسیاری از سخنان پیشوایان دین سخنان حکمیانه‌ای است که راه و رسم زندگی را به آدمی می‌آموزد. این سخنان به انسان می‌آموزد چگونه با خود و خدا و خلق تعامل داشته باشد. از جمله این حکمت‌ها می‌توان به این سخن امام جواد (ع)اشاره کرد که فرمود: اَلدّينُ عِزٌّ وَالْعِلمُ كَنزٌ وَالصَّمْتُ نُورٌ وَغايَةُ الزُّهدِ ألوَرَعُ وَلاهَدْمَ لِلدّينِ مِثْلُ الْبِدَعَ وَلااَفسَدَ لِلرَّجُلِ مِنَ الطـَّمَعِ وَبِالرّاعى تَصْلِحُ الرَّعِيـَّهًْ وَبِالدُّعاءِ تُصْرَفُ الْبَلِيَّهًْ؛ دين سرفرازى است و دانش، گنج است و سكوت نورى است و نهايت زهد پاكدامنى است و هيچ چيز مثل بدعت دين را از بين نمى برد و هيچ چيز مثل طمع مرد را تباه نمى كند و به واسطه رؤساء مردم هم اصلاح مى شوند و بلا به وسيله دعا بر طرف مى گردد. (الفصول المهمة ۲۷۴/۲۷۵؛ مسند امام جواد، ص ۲۴۶)
بر اساس این سخن حکمیانه عزت انسان در دین و دینداری است و انسان اگر عزتی را می‌خواهد باید به دین و شریعت اسلام تکیه کند و اگر بخواهد ثروتی را برای خود بیندوزد علم و دانش بیاموزد و اگر می‌خواهد دلش به نور حقیقت روشن شود ،خاموشی را در پیش گیرد و جهت فکر و روح خویش را در مسیر کمالات قرار داده و از هیاهوی درون و بیرون، خودش را برهاند. اینها جنبه‌های اثباتی است و اما در جنبه نفی نیز می‌بایست دل را از تعلقات به دنیا رها ساخته و از هر گونه بدعت آفرینی پرهیز کند و چیزی که جزو دین نیست به عنوان دین نگوید و انجام ندهد و از نظر اخلاقی نیز گرفتار طمع و حرص نشود.

امام جواد همچنین در جایی دیگر در بیان برخی دیگر از حکمت‌های الهی سفارش‌هایی دارد که بسیار راهگشا است. مردى از امام جواد(ع) درخواست سفارش و موعظه‌ای كرد، حضرت فرمود:تَوَسَّدِ الصَّـبْرَ وَاعْتـَنِقِ الْفـَقْرَ وَارْفَضِ الشَّهَواتِ وَخالِفِ الهَوى وَاعْلَمْ أنَّكَ لَنْ تَخْلُو مِنْ عَيْنِ اللّهِ فـَانْظُرْ كَيْفَ تـَكُونَ؛صبر را بالش خودساز، فقر را در آغوش بگير، لذتهـا را رهـا كن، بـا هـوس مخـالفت كـن و بدان كه هرگز از ديد خداوند بيرون نيستى، پس آنـگاه ببين در چـه حـالتى هسـتى. (تحف العقول، ص ۷۲۶)

آن حضرت همچنین می‌فرماید:  ثَـلاثٌ يَبْلُغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّهِ تَعالى: كِثْـرَةُ الاْءسْتِغفـارِ وَلِينُ الْجانِبِ وَكَثْرةُ الصَّدَقَةِ. وَثَـلاثٌ مَنْ كُنَّ فيهِ لَمْ يَنْـدَمْ: تَرْكُ الْعَجَلهًْ وَالمْشَوَرَهًْ وَالتَّوَكُّلِ عَلىَ اللّهِ عِنْدَ الْعَزْمِ؛  سه چيز است كه اگر در كسى باشد سبب خوشنودى خداست: ۱٫ زياد استغفار كردن؛ ۲٫ تواضع و نرمخویی؛ ۳٫  زياد صدقه دادن؛  و سه چيز است كه هركس دارا باشد پشيمان نمى‌شود: ۱ پرهيز از عجله؛ ۲٫ مشورت در كارها  ؛ ۳٫ توكل بر خدا وقتى تصميم به انجام كارى گرفت. (الفصول المهمه ۲۷۴/۲۷۵)

امام جواد (ع)توصـيه‌‏هاى بسیار دیگری نیز دارد. از جمله ایشان فرموده است: لاتُـعاجِلُوا الْأمْرَ قَبْلَ بُـلُوغِهِ فَتَـنْدَمُوا وَلايَطُولَنَّ عَلَيْكُمُ الْأمَدُ فَتَقْسُو قُلُوبُكمْ وَارْحَـمُوا ضُـعَفـاءَكُـمْ وَاطْلُبُوا مِنَ اللّهِ الرَّحْمَهًْ بِالرَّحْمَهًْ فيهمْ؛ در هيچ كارى قبل از آنكه وقتش برسد عجله نكنيد كه پشيمان خواهيد شد و زمان انجام آن طولانى نشود كه سنگدل خواهيد شد و به ضعيفان رحم كنيد، و با اين كار رحمت خدا را به دست آوريد؛ يعنى اگر به افراد ناتوان رحم كرديد، خـداوند به شـما رحـم خواهـد كرد. (الفصول المهمة ۲۷۴/۲۷۵)

همچنین آن حضرت (ع) اطميـنان بدون آزمايش نسبت به‌اشخاص را نادرست دانسته و می‌فرماید: مَـنْ انْـقادَ اِلى الطُّـمَأْنينَهًْ قَبْلَ الْخُـبْرَه ًْ فَقَدْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَكَهًْ وَالْعاقِبَهًْ الْمُتِعْبَهًْ؛ هر كس قبل از آزمايش نسبت به چيزى اطمينان پيدا كند (بدون آگاهى اعتماد كند) خودش را در معرض نابودى و عاقبتى دردناك قرار داده است. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص۳۴۰) بسیاری از مردم بدون اینکه آزمایشی کنند به افراد اطمینان می‌کنند که کارهایی را به آنان می‌سپارند یا وام و قرضی می‌دهند که دیگر نمی‌توانند باز پس گیرند و پشیمان می‌شوند که سودی ندارد. خداوند می‌فرماید اگر می‌خواهی کاری را به کسی بسپاری نخست او را بیازما و ببین چگونه است و بعد مسئولیتی را به او بسپار.(نساء، آیه ۶)

 همدلی در حکم همراهی
براساس آموزه‌های قرآنی همدلی انسان‌ها نسبت به کاری به معنای همراهی و مشارکت در آن کار است؛ حال اگر آن کار خیر باشد ثواب خیر برای همه آنها نوشته می‌شود و اگر کار شر باشد آثار شر آن کار برای آنها نیز خواهد بود. بطور مثال در جریان کشتن شتر صالح با آنکه تنها یک نفرشتررا پی کرد  وکشت ولی همه قوم به سبب همدلی و راضی بودن به این کارمجازات و عقوبت شدند.(شمس، آیات ۱۰ تا آخر) حتی از آیات قرآن به دست می‌آید که گاه سکوت می‌تواند نوعی همدلی حساب شود چنانکه برخی از اصحاب سبت به سبب سکوت به عنوان همدل شناخته شده و گرفتار همان عذابی شدند که ماهیگیران بدان مبتلا شدند. (اعراف، آیات ۱۶۵ تا ۱۶۷)
امام محمد تقى (ع)در این باره هشدار می‌دهد و می‌فرماید: مَنْ شَهِدَ أمْرا فَكَرِهَهُ كانَ كَمَنْ غابَ عَنْهُ ومَنْ غابَ عَنْ اَمرٍ فَرَضِيَهُ كانَ كَمَنْ شَهِدَهُ؛  هركس در كارى شركت داشته باشد، ولى از آن كار ناراضى باشد مثل كسى است كه در آن كار دست ندارد، و آن كه غايب باشد و راضى، مانند كسى است كه در آن كار شريك است. (تحف العقول، ص ۷۲۶)

آن حضرت براساس این قاعده در‌باره شـركت در زشـتى‏‌ها فرموده است:  مَنِ اسْتَحْسَنَ قَبيحا كانَ شَريـكا فـيهِ؛   هر كس كار زشتى را نيكو بداند، او هـم در آن كار شريـك است.(الفصول المهمه ۲۷۴/۲۷۵)

همچنین شخص اگر امانتدار باشد ولی این امانتداری برای اهل خیانت باشد خود شخص نیز خائن خواهد بود و باید گفت که چنین شخصی در عمل خائن است هر چند که به ظاهر امین است؛ زیرا همدلی با اهل خیانت داشته و امین آنان به شمار می‌رود. امام جواد فرمود: كَفى بِالْمـَرْءِ خِيانَهًْ أنَ يَكُونَ أمينا لِلْخَوَنَهًْ؛ در خائن بودن شخص همين بس كـه امين خيـانتـكاران بـاشـد، كسى كه امين خيانتكاران باشد، خود خائن است.(بحارالانوار، ج ۷۵، ص۳۸۰)

مومن باید همدل با اهل بیت (ع) باشد و اطاعت آنان را با همدلی نشان دهد تا خداوند او را در زمره همراهان حساب کند. این همدلی با مودت که در آیات قرآن بیان شده موجب می‌شود تا انسان در دنیا و آخرت همراه آنان شود. امام جواد(ع) به يكى از دوستان خود نوشت: اَمّا هذِهِ الدُّنيا فَإنّا فيها مُغْتَرِقُونَ وَلكِنْ مَنْ كانَ هَواهُ هَوى صاحِبِهِ ودانَ بِدينِهِ فَهُوَ مَعَهُ حَيْثُ كانَ، وَالاْخِرَهًْ هِىَ دارُالقَرارِ؛ ما همه در اين دنيا با هم آشناييم و با هم زندگى مى كنيم ولى هركس با دوستش همفكر باشد و از مكتب و مرام او پيروى كند، هرجا برود با اوست و خانه هميشگى، آخرت است؛ يعنى اگر با ما همفكر باشى و از ما پيروى كنى هميشه با مايى حتى در آخرت. (تحف العقول، ص ۷۲۶)

انسان مومن همان طوری که نباید با دیگران در کارهای زشت همدلی داشته باشد؛ همچنین باید دوستان خوب انتخاب کند و از دوسـتان نـاباب پرهیز کند تا گرفتار آثار زشت بدکاری آنان نشود.امام جواد (ع)در این باره هشدار داده و فرموده است: إيّـاكَ وَ مُصـاحَبَهًْ الشَّـريرِ فَاِنَّهُ كَالسَّيْفِ يَحْسُنُ مَنْظَرُهُ ويَقْبَحُ اَثَرُهُ؛ از رفـاقت با تبـهكارو شرور بپـرهـيز كه مانند شمشير، ظاهرى خوب واثرى زشت دارد. (بحار، ج ۱۷، ص ۲۱۴)

پس دوست خوب و دوست بد آثار خوب و بدی را در زندگی انسان بجا می‌گذارد که سعادت و شقاوت ابدی یکی از آنهاست. البته دوست شناسی و دشمن شناسی کار خیلی سختی است؛ زیرا به سادگی نمی‌توان دوست و دشمن را از هم بازشناخت مگر به آزمایش و گذر روزگار. برخی از افراد، به ظاهر دوست و در عمل دشمن ما هستند؛ زیرا حقیقت تلخ را نمی‌گویند و دروغ شیرین را می‌گویند و این گونه با فریب کاری ما را گرفتار شقاوت و بدبختی در دنیا و آخرت می‌کنند. امام جواد (ع)فرموده است: قَد عاداكَ مَنْ سَتَرَ عَنْكَ الرُّشْدَ اتّبـاعا لِما تـَهْـواهُ؛ كسى كه به دلخواه تو راه‌هاى رشد و ترقّى را از تو پنهان مى كند، با تو دشمنى كرده است؛ يعـنى اگر با تـو دوسـت باشـد راه‌هاى خير و صلاح را به تو نشان خواهد داد. (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۶۴)

عـزّت نفـس و نومیدی از غیرخدا
انسان باید عزت نفس داشته باشد و نفس خویش را عزیز و گرامی دارد. اگر کسی خودش را ذلیل در برابر غیرخدا کند و برای هر کاری دست نیاز به سوی غیرخدا دراز کند خودش را خوار و ذلیل کرده و عزت خویش را نابود ساخته است. در آموزه‌های اسلامی بر قناعت تاکید شده تا انسان عزت نفس خویش را حفظ کند و نیازها او را خوار و ذلیل نسازد.

امام جواد(ع) می‌فرماید: عِـزُّ الْمُؤمِـنِ، غِـناهُ عَنِ النّاسِ؛ عزّت مؤمن در بى نيازى او از مردم است؛ يعنى خود را نيازمنـد خـدا بداند.(بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۰۹)

پس انسان مومن باید در زندگی اهل قناعت باشد و عزت نفس خویش را به باد ندهد. اميـدوارى به دیگران بدترین خواری و خفت را به دنبال دارد؛ بویژه آنکه انسان دست طلب و نیاز به سوی انسان‌های بدکار دراز کند و امید به آنان ببندد. امام جواد (ع)در این باره نیز فرموده است: مـَنْ أمِـلَ فـاجِـرا كانَ اَدْنى عُقُوبَتِهِ الْحِرْمانُ؛ هر كس به انسان بدكارى اميد داشته باشد، كمـترين عقـوبت او محروميت و نرسيدن به آرزوى خود است. (الفصول المهمة ۲۷۴/۲۷۵؛ مسند امام جواد، ص ۲۴۸)

پرهیز از جهل و جهالت و جاهل
انسان باید همواره بر مدار عقل و علم عمل کند. پس باید خردورزی کند و براساس علم و دانش عمل کند. انسان اگر کاری را بی‌عقل و بی‌علم انجام دهد آن کار را تباه می‌کند. برای همین در آیات قرآن بر ضـرورت خردورزی و تعقل از یک سو و  تخصص در كار از نظر علمی از سوی دیگر تاکید شده است.

امام جواد(ع)نیز می‌فرماید: مَنْ عَمِلَ عَلى غَيْرِ عِلْمٍ ما يُفْسِدُ اَكْثَرَ مِمّا يُصْلِحْ؛ هـر كس بـدون آگاهى كـار كـند، بيش از آنكه درست كند، خراب مى كند. (بحارالانوار، ج ۷۸، ص۳۴۶)

اصولا جاهل چه عقلی و چه علمی هر کار و سخنی می‌گوید و می‌کند موجب تباهی می‌شود. از همین رو امام محمد تقى (ع) فرموده است: لَوْ سَكَتَ الْجاهِلُ مَا اخْتَلَفَ النّاسُ؛ اگر نادان سخن نگويد،مردم دچاراختلاف نمى شوند؛ چرا که سخنان ناآگاهانه سبب بسيارى از اختلافات است. (الفصول المهمة ۲۷۴/۲۷۵)

اگر خداوند در آیه ۶ سوره حجرات فرمان می‌دهد که برای جلوگیری از اختلاف و درگیری باید تحقیق کنید و به سخنان افراد فاسق اعتماد نکنید؛ باید مواظب بود تا براساس سخن جاهل بی‌خرد و نادان عمل نشود.
از آیه فوق به دست می‌آید که انسان باید روشنگری کند و سپس براساس تحقیق عمل نماید. این بدان معنا است که احتیاط و تحفظ قبل از عمل کار بسیار خوبی است ولی باید به این نکته هم توجه داشت که تحفظ و احتیاط می‌بایست با توجه به میزان اهمیت مسئله و ترس باشد یعنی تناسب حکم و موضوع مراعات شود. امام جواد(ع)فرمود: اَلتَّحَـفُّـظُ عَلى قَدْرِ الْخَـوْفِ؛ احتیاط و تحفظ به مقـدار ترس ،لازم است؛ يعنى به مقدارى كه خطر وجود دارد احتیاط بايد كرد و نه بيشتر و زياده روى درست نيست.(بحارالانوار، ج ۷۸، ص۳۶۵)

زينـت‌هاى سـيزده‏گانه مومن
انسان مومن اگر بخواهد سبک زندگی اسلامی را داشته باشد باید اموری را به عنوان خصلت و صفت خویش در آورد و آن گونه شود که امام جواد فرموده است.آن حضرت می‌فرمابد: ألعِفافُ زينَهًْ الْفَقْرِ وَالشُّكْرُ زينَهًْ الْغِنى وَالصَّبْرُ زينَهًْ البَلاءِ وَالتَّواضُعُ زينَهًْ الْحَسَبِ وَالفَصاحَةُ زينَهًْ الْكَلامِ وَالْحِفظُ زينَهًْ الرِّوايَةِ وَخَفْضُ الْجِناحِ زينَهًْ الْعِلْمِ وَحُسْنُ الْأدَبِ زينَهًْ العَقْلِ وَبَسْطُ الْوَجْهِ زينَهًْ الكَرَمِ وَتَركُ الْمَنِّ زينَهًْ الْمَعْرُوفِ وَالخُشُوعِ زينهًْ الصَلّوةِ وَالتَّنَفُّلُ زينَهًْ القَناعَةِ وَتَرْكُ ما يُعنى زينَهًْ الْوَرَعِ؛ * زينت فقر پاكدامنى است * زينت غنى (بى نيازى) شكر است * زينت بلا و سختى صبر است * زينت سخن فصاحت است * زينت روايت، حفظ (از برداشتن) است * زينت علم تواضع است * زينت عقل، ادب است * زينت بزرگوار خوشرويى است * زينت نيكوكارى منّت نگذاشتن است * زينت نماز خشوع (توجه قلبى) است. * زينت قناعت انفاق بيش از وظيفه است * زينت ورع ترك خواسته هاست. (الفصول المهمه ۲۷۴/۲۷۵)

هر یک از این خصوصیات فواید و آثار بسیاری در زندگی انسان دارد که نمی‌توان از آنها به سادگی چشم پوشید. چنین خصوصیاتی سبک زندگی انسان را متحول می‌کند. از این رو در اینجا و روایات دیگر مورد تاکید قرار گرفته است.

اهتمام به مــرگ  و آخرت
مومن باید همواره مرگ و آخرت و معاد را در نظر بگیرد؛ زیرا عامل بازدارنده مهم در زندگی همین معاد و باور به آن است، چنانکه عدم باور به آن یا تشکیک در آن موجب فسق و فجور می‌شود(قیامت، آیات ۱ تا ۵).
البته باید دانست که مرگ چیزی عجیب و غریب نیست چنانکه از حضرت جواد(ع)سؤال شد: مَا المَوْتُ؟ قالَ: هُوَ النَّوْمُ الَّذى يَأْتيكُمْ كُلَّ لَيْلَهًْ اِلاّ اَنَّهُ طَويلٌ مُدَّتُهُ لايُنتَبَهُ مِنْهُ اِلاّ يَوْمَ الْقِيامَهًِْ؛ مرگ چيست؟ در پاسخ فرمود: مرگ همان خواب است كه هرشب سراغ شما مى آيد جز آنكه مـدت خـواب مـرگ طـولانى اسـت وآدمى از آن خواب بيدار نمى شود، جز روز قيامت. (بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۳۴)

برای اینکه همواره فکر مرگ باشیم باید به زیارت قبور برویم تا هم عبرت بگیریم و هم از آثار آن برخوردار شویم. امام جواد (ع) فرموده است: مَنْ زارَ قَبْرَ اَخيهِ الْمُؤْمِنَ فَجَلَسَ عَنْ قَبْرِهِ وَاسْتَـقْبَلَ الْقِبْلَهًْ وَوَضَـعَ يَـدَهُ عَلىَ الْقَـبْرِ وَقَرَأَ «اِنّا اَنْزَلْناهُ فى لَيْلَهًْ الْقَدرِ» سَبْعَ مَرّاتٍ أَمِنَ مِنَ الْفـَزَعِ الْأكْبَرِ؛ هر كس به زيارت قبر برادر مؤمن خود برود و كـنـار قـبر رو بـه قـبـله بنشيـند و دسـت خـود را بـر قـبر بـگذارد و سوره «قدر» را هفت مرتبه بخواند، از عـذاب بزرگ در امـان خواهد بود. (مسند امام جواد، ص ۲۱۵)