از «سنت‌ لوئیس» تا «مهرآباد»؛ پای فانتوم چگونه به ایران باز شد+تصاویر

به گزارش قائم آنلاین، پرونده ویژه «اشباح ایرانی»: در بخش نخست پرونده «اشباح ایرانی» (به مناسبت ۵۰ سالگی فانتوم در ایران) از تولد جنگنده بمب افکن مک دانل داگلاس F-4 فانتوم و پیش نیازهایی که منجر به طراحی و تولید آن گردید سخن گفتیم، سپس به نسخه های گوناگون آن که با وظایف مختلف برای خریداران هم پیمان ایالات متحده در سرتاسر دنیا ساخته شده است اشاره داشتیم و نهایتا سوابق جنگی این هواپیمای قدرتمند را در چهارگوشه جهان به صورت اجمالی مورد بررسی قرار دادیم.

حال پس از یک وقفه نسبتا طولانی، از این بخش داستان اصلی پرونده ما آغاز می‌شود که اشاره به فعالیت های این جنگنده افسانه ای در خدمت نیروی هوایی ایران دارد؛ با این توضیح که این نوشتار، حاصل گردآوری مطالبی است که به صورت رسمی یا غیر رسمی توسط فرماندهان نظامی، مصاحبه ها، آرشیوهای رسانه‌ها، کتب منتشر شده، صفحات مجازی یا خاطرات نیروهای عملیاتی فانتوم انتشار یافته و الزاما نظر نگارنده نمی باشد.

همچنین لازم به ذکر است که منظور از افتخارات F-4 فانتوم در سرتاسر گزارش، اقداماتی ست که توسط خلبانان، نفرات نگهداری و همچنین هر آن کس که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با این هواپیما درگیر بوده است، صورت پذیرفته که از این جنگنده، اسطوره ای ماندگار در خدمت نیروی هوایی کشورمان ساخته است و در حقیقت یکایک کلمات، بیانگر افتخارآفرینی مردان و زنان این مرز و بوم کهن می باشد که تا ابد در صفحات تاریخ خواهد درخشید.

بیشتر بخوانید:

– فانتوم های ایران ۵۰ ساله شدند/ کارنامه F-4 از ویتنام تا اروپا و خاورمیانه

* چشمان خیره به فانتوم

کشور ایران با سابقه تاریخی طولانی، در حقیقت نخستین جامعه آماری در سطح جهان بوده است که در قالب مرزهای جغرافیایی مشخص تعریف شد و از حکومت جهت اداره خود برخوردار گردید.

ایران که همواره مورد توجه دوستان و دشمنان بسیاری بوده، در موقعیت برجسته ژئوپولیتیکی ارتباط شرق و غرب قرار دارد و برای حفظ خود از گزند بیگانگان که به منابع سرشار مادی و معنوی آن چشم دوخته اند نیازمند نیروهای مسلح قدرتمند و منسجم است تا بتواند در صورت نیاز از خود دفاع کند و پاسخ هر تجاوزی را به صورت قاطع بدهد، لذا اهمیت حفظ امنیت ساکنان این خاک کهن و برقراری نظم در محدوده تمامیت ارضی نیازمند بهره گیری از پیشرفته ترین تجهیزات نظامی می باشد که خود سابقه ای به گستردگی تاریخ کشورمان دارند و از نخستین تسلیحات ساخته شده توسط بشر که ایرانیان نیز نقش به سزایی در اختراع آن داشتند تا خرید انواع تجهیزات نظامی از ابرقدرت های شرق و غرب زمان حاضر را شامل می شود.

متعاقب این موضوع و با توجه به شرایط دو قطبی خاورمیانه در دوران جنگ سرد و پس از جنگ جهانی دوم که با حکومت محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران هم زمان بود، تلاش های بسیاری جهت افزایش توان نظامی ارتش کشورمان صورت گرفت که از آن جمله می توان به خرید انواع هواپیماهای شکاری اشاره کرد.

ایران که در آن زمان به دلیل آسیب های وارد شده ناشی از جنگ جهانی دوم در شرایط مناسبی به سر نمی برد، احیای قدرت تسلیحاتی را در دستور کار قرار داد تا از تجاوز به خاک کشورمان در شرایط درهم ریخته منطقه جلوگیری به عمل آورد.

البته این کار به سادگی نبود چرا که شرایط اقتصادی در ابتدا وضعیت مناسبی نداشت و برخی از تجهیزات در قالب کمک های نظامی به ایران اهدا شد اما رفته رفته با بهبود اوضاع و وارد شدن درآمدهای سرشار نفتی، محاسبات تغییرات بسیاری کرد تا جایی که کشورمان خواهان پیشرفته ترین سازه های نظامی ساخته شده به دست بشر گردید.

از سوی دیگر، دید سیاسی مقامات کشورمان در آن زمان متمایل به غرب و در راس آن ایالات متحده بود و آمریکا نیز با توجه به موقعیت راهبردی منطقه خاورمیانه جهت جلوگیری از ایجاد کمربند کمونیستی و برقراری سد دفاعی مقابل بلوک شرق و در راس آن شوروی، نیازمند یک هم پیمان توانمند با شرایط مناسب جغرافیایی و حکومتی بود تا بتواند از برهم خوردن توازن قوا در منطقه جلوگیری کرده و منافع خود را نیز تامین کند، لذا ایران را به عنوان مرکزیت این اقدامات برگزید که ماحصل آن ارسال یا فروش تجهیزات مختلف نظامی در قالب قراردادهای مختلف دفاعی بود و به همین روی کشورمان در نقش یکی از کشورهای منطقه ای تحت حمایت بلوک غرب و ناتو در آمد که البته رویکرد و دیدگاهی کاملا مستقل به خود را داشت تا با وظیفه حفظ تمامیت ارضی به عنوان قدرت برتر خاورمیانه و خلیج فارس نقش خود را همواره ایفا کند چرا که تجربه تلخ درگیری های جنگ جهانی دوم و همچنین تجاوز کشورهای درگیر خصوصا در شهریور ۱۳۲۰ یا اشغال بخش های مختلف این خاک که به بهایی گزاف برای ایران تبدیل گردید چیزی نبود که کسی علاقه مند تکرار دوباره آن باشد خصوصا آنکه شوروی در شمال و بعدها هم پیمانانش عراق در غرب و افغانستان در شرق با تفکرات تندرو به عنوان دشمنان درجه یک تلقی شده و تجهیز به بهترین تسلیحات جهت دفاع از کشور بسیار ضروری به نظر می رسید تا با هدایت جان برکفان نیروهای مسلح دست هر متجاوزی را قطع کند.

لذا در این میان قراردادهای گوناگونی بسته شد که نقطه ابتدایی مسیری که به عطف خرید ها منجر گردید، از تحویل گرفتن هواپیماهای رزمی نورثروپ F-5A فریدوم فایتر (جنگجو آزادی) و نسخه آموزشی دوکابینه با نام F-5B در سال ۱۳۴۳ خورشیدی آغاز می شود که نخست ۱۱ فروند نمونه رزمی و ۲ فروند نمونه آموزشی در سال ۱۳۴۴ و در مجموع ۱۰۴ فروند F-5A و ۲۳ فروند F-5B غالبا تحت کمک های نظامی به کشورمان ( و تعدادی به صورت فروش) اهدا شد که توانستند نقش به سزایی را در افزایش توان هوایی ایران ایفا کنند و دست برتر در برابر دشمن قسم خورده مرزهای غربی یعنی عراق باشند، خصوصا آنکه نسبت به سایر هواپیماهایی که پیشتر خریداری شده بود همچون F-84 و F-86 و T-33 از توانمندی های بالاتری مثل مانورپذیری، برد بلند پروازی، حمل تسلیحات نسل جدید موشک های هوا به هوای حرارتی و انواع بمب ها برخوردار بودند اما این جنگنده ها نیز با گذشت زمان کوتاهی نشان دادند که در مقابل هواپیماهای نسل جدید ساخت شوروی به اندازه کافی کارساز نیستند، لذا دو راهکار به نظر می رسید: یا ارتقاء ناوگان موجود و یا خرید هواپیماهای جدید.

ایران راهکار دوم را برگزید و به همین دلیل با گذر زمان، کمک های نظامی آمریکا یعنی جنگنده های F-5A/B فریدوم فایتر به سایر هم پیمانان شامل یونان، اتیوپی، ویتنام جنوبی، اردن و ترکیه فروخته یا اهدا شد.

اما برای «خرید»، چشم فرماندهان نظامی به سوی کدام جنگنده چرخید؟

این دقیقا همان زمانی بود که ایران خواهان تحویل گرفتن جدیدترین جنگنده ساخت آمریکا با وظیفه رزمی چندمنظوره گردید و به همین دلیل درخواست ها برای تحویل گرفتن F-4 فانتوم به ایالات متحده ارسال شد اما این کشور با فروش آن مخالفت کرد چرا که فریدوم فایترها را برای دفاع از آسمان ایران کافی می دانست و از سوی دیگر علاقه مند فروش پیشرفته ترین هواپیمای رزمی ساخته شده تا آن زمان -حداقل در ابتدای روند تولید- نبود.

همچنین شرایط جنگ ویتنام و نیاز مبرم نیروی هوایی آمریکا به هواپیماهای تازه ساز فانتوم و پر بودن خط تولیدی جنگنده در کارخانه مک دانل داگلاس نیز مزید بر علت شد، اما مقامات سیاسی و نظامی کشورمان که جنگنده های F-5 فریدوم فایتر را به تنهایی در مقابل نیروی هوایی بعثی عراق کافی نمی دیدند، باز هم تلاش کردند تا با لابی های سیاسی، اقدام به سفارش فانتوم کنند اما وقتی از به نتیجه رسیدن این روند نیز ناامید شدند، با چرخشی هوشمندانه اعلام کردند که برای دفاع از تمامیت ارضی و حفظ امنیت ایران اگر لازم باشد با شوروی نیز قرارداد خواهند بست و جهت نمایش اراده خود علاوه بر واگذاری امتیاز مجموعه کارخانه ذوب آهن اصفهان، سفارش برخی از اقلام نظامی از این کشور شامل نفربرهای خانواده BTR همچو نمونه ویژه ایران با نام BTR-50 خشایار، راکت اندازهای کاتیوشا، ضدهوایی های ۲۳ م.م، موشک های دوش پرتاب سام ۷ (که با نام سهند ۳ تولید بومی گردید) و درخواست برای تحویل موشک های بالستیک زمین به زمین را در دستور کار قرار دادند که همین فشارها به سرعت اثر خود را گذاشت و آمریکا عاقبت برای جلوگیری از تمایل کشورمان به بلوک شرق، با فروش جنگنده F-4 فانتوم به ایران موافقت کرد تا داستان «اشباح ایرانی» دقیقا از همینجا آغاز شود.

* اشباح پارسی به پرواز درمی‌آیند

پس از موافقت آمریکا و تایید کنگره این کشور مبنی بر فروش جنگنده بمب افکن F-4 فانتوم به ایران، نخستین قرارداد در سال ۱۳۴۶ میان وزارت دفاع ایران و ایالات متحده مبنی بر فروش ۱۶ فروند هواپیمای F-4D منعقد گردید که در آبان همان سال نیز در رسانه ها رسما اعلام شد؛ اتفاقی که نمی‌توان در آن از کنار نقش تیمسار خاتم فرمانده وقت نیروی هوایی گذشت که در انتخاب این جنگنده نقش به سزایی داشت.

فانتوم های ایرانی در مجموعه هواپیماسازی مک‌دانل داگلاس واقع در سنت لوییس ایالت میسووری آمریکا تولید شده و نخستین دسته چهار فروندی آن طی پروازی مستقیم از آمریکا به ایران، در شهریورماه ۱۳۴۷ خورشیدی وارد پایگاه مهرآباد تهران شدند و به تاریخ ۲۷ شهریورماه ۱۳۴۷ و در ساعت ۹:۰۰ صبح پس انجام یک پرواز نمایشی در حضور ارتشبد آریانا، تیمسار خاتم فرمانده نیروی هوایی و جمعی از مقامات کشوری و لشکری رسما فعالیت عملیاتی خود را در نیروی هوایی کشورمان آغاز کردند که این اتفاق سرآغاز به خدمت گیری یکی از پر افتخارترین جنگنده های حاضر در ناوگان هوایی ارتش کشورمان شد.

مراسم ورود اولین جنگنده های فانتوم به ایران در فرودگاه مهرآباد

خبر ورود جنگنده های جدید به ناوگان هوایی ایران/ عکس ها و خبر از آرشیو خبرگزاری ایرنا

پس از این قراداد، ۱۶ فروند جنگنده F-4D دیگر تحویل ایران شد که مجموعا تعداد این هواپیما را به ۳۲ فروند می‌رساند که تماما میان سالهای ۱۹۶۷ و ۱۹۶۸ تولید و به ایران ارسال شدند.

پس از آن، کشورمان خواهان نسخه پیشرفته تر جنگنده فانتوم با نام F-4E گردید که اساسا جهت صادرات و همچنین به عنوان اصلی ترین نمونه در خدمت نیروی هوایی ایالات متحده تولید شده و نسبت به نسخه D ارتقای ویژه‌ای یافته بود که از مهمترین آن می توان به رادار جدید، سامانه های جنگ الکترونیک و هشدار دهنده قدرتمند، برخی تغییرات در سیستم های داخلی و نصب مسلسل ثابت ۲۰ م.م M61 ولکان در زیر دماغه اشاره کرد که با توجه به تجربیات جنگ ویتنام و نیاز به توپ در نبردهای نزدیک هوایی (اصطلاحا داگ فایت) در نظر گرفته شد.

لذا  تحت قراردادی موسوم به PEACE GUARD (محافظ صلح) به تدریج تعداد ۱۷۷ فروند از نسخه F-4E به ایران فروخته شد که در قالب بلاک های تولیدی گوناگون از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۵ تحویل کشورمان شدند که هر دسته نسبت به نمونه های قبلی ارتقاهایی را داشت که اساسا با گذشت زمان بر روی دیگر ناوگان اجرا می شد و در حقیقت آخرین گروه تحویلی به کشورمان در سال ۱۳۵۵ نسبت به تمامی نمونه های فانتوم خریداری شده پیشرفته‌تر بودند.

در این میان و در بازه زمانی سپتامبر ۱۹۷۲ تا ژانویه ۱۹۷۳، نه فروند F-4E قرضی و دست دوم از دارایی های نیروی هوایی ایالات متحده که در جنگ ویتنام نیز حضور داشتند به کشورمان تحویل داده شد تا فاصله زمانی ایجاد شده در تحویل گرفتن هواپیماهای ساخته شده برای ایران را جبران کند و پس از ورود فانتوم های کشورمان در این سال، تمامی جنگنده های قرضی به کشور مبدا بازگشته و بعدها به کره جنوبی فروخته شدند.

تصویری کم کیفیت اما‌ جالب از F-4E با استتار آمریکا که در خدمت ایران قرار دارد (جنگنده دوم در تصویر)/ این هواپیماها مدت کوتاهی به صورت قرضی در اختیار نیروی هوایی بودند تا جنگنده های ایرانی ساخته شود

به طور کلی سفارش نسخه های رزمی جنگنده F-4 فانتوم برای ایران به تعداد ۳۲ فروند از نمونه F-4D و ۱۷۷ فروند نمونه F-4E در سال ۱۳۴۶ آغاز گردید و در سال ۱۳۵۶ با ورود آخرین فروند به طور کامل به پایان رسید.

از لحاظ آماری نیز ایران پس از بریتانیا دومین خریدار خارجی فانتوم و پس از اسرائیل، بیشترین تعداد خرید هواپیما را داشت.

اگر بخواهیم به ویژگی های فنی فانتوم های ایرانی اشاره کنیم باید گفت که این نمونه ها اساسا جز سوییچ و سیم کشی رهاسازی بمب اتمی -که از کابین حذف شده بود- تفاوتی با نسخه های در خدمت نیروی هوایی آمریکا نداشتند.

از نظر ویژگی عملیاتی، F-4D از رادار AN/APQ-109 و پیشرانه J79-15 بهره می برد و F-4E نیز رادار به روزتر AN/APQ-120 و پیشرانه بهبود یافته J79-17 را در اختیار داشت.

از لحاظ ویژگی ظاهری، فانتوم های کشورمان مشابه دیگر نمونه های صادراتی بودند که به صورت خاص مشخصات نسخه F-4E در بخش نخست نوشتار بیان شد، اما در بحث تسلیحاتی F-4های کشورمان به موشک های هدایت راداری نیمه فعال AIM-7E-2 اسپارو و هدایت حرارتی AIM-9J سایدوایندر جهت عملیات رزمی و درگیری هوایی (نمونه های دامی برای آموزش نیز خریداری گردید) مجهز شدند (هرچند به نظر می رسد موشک AIM-4 فالکن نیز خریداری شده اما به دلیل عدم کارکرد مناسب به خدمت در نیامد) و می توانستند با سامانه درخت جنگی نسل جدید با اهداف هوایی به دقت درگیر شده و سیستم IFF یا شناسایی دوست از دشمن از نمونه APX-80 در مدل E مجهز به حسگرهای الکترواپتیکالی توانایی تشخیص تفاوت بین انواع اهداف را به دقت داشت.

از سوی دیگر کامپیوتر ناوبری دیجیتال نصب شده بر روی بلاک های پایانی تحویلی جدیدترین نمونه تولید شده تا آن زمان در بلوک غرب بود و ترکیب چینش سوییچ های کابین نیز به گونه ای انجام گرفت تا راحتی مناسبی را برای خلبان به ارمغان آورد.

هواپیماهای فانتوم نیروی هوایی ایران طی آزمایش های پروازی در ایالات متحده/ تصویر بالا جنگنده F-4E و تصویر پایین نسخه شناسایی RF-4E که در بخش زیر بدنه سنسور ثبت عملکرد پروازی را با خود حمل می‌کند

سامانه‌های هشدار دهنده راداری یا  RWR نصب شده در پنج نقطه بدنه F-4E (شامل دماغه، دو سر بال و در چتر کندساز در بخش دم) و غلاف های جنگ الکترونیک قابل حمل از نوع AN/ALQ-101 و AN/ALQ-119 (نمونه ۱۱۹ بعدها در طی جنگ هشت ساله به کشورمان رسید) برای تامین امنیت جنگنده در برابر سامانه های موشکی زمین به هوای ساخت بلوک شرق همچون سام ۲، سام ۳، سام ۶، رادارهای هوا به هوا و همچنین سامانه های شناسایی زمینی تا حدی زیادی مناسب بود و F-4D نیز از غلاف جنگ الکترونیک و اختلال AN/ALQ-87 بهره می برد که کارکرد چندانی نداشت.

در بخش تسلیحات هوا به سطح، انواع بمب های سقوط آزاد در وزن های مختلف بین ۲۵۰ تا ۲۰۰۰ پوند (از خانواده مارک یا MK که می توانست به پره های تاخیری SnackEye مجهز گردد)، بمب های آموزشی یا Iron Bomb، موشک هوا به سطح هدایت اپتیکی AGM-65A ماوریک با برد حدودی ۱۵ کیلومتر، بمب های آتش زا یا ناپالم BLU-27، بمب ۷۵۰ پوندی انفجار شدید M-117 و نمونه ۳۰۰۰ پوندی با نام M-118 (سنگین ترین سلاح سازمانی فانتوم)، بمب های خوشه ای BL-755 و CBU-52، انواع راکت اندازهای زونی LAU-61 و غلاف ها با وظایف گوناگون شامل SUU-22 جهت پرواز تمرینی، SUU-25 برای حمل منور و پرواز شبانه، SUU-23 به عنوان مسلسل خارجی و پاد عکس برداری برای F-4D، پاد حمل بار مسافر و موشک های هدف برای تست تسلیحات هوا به هوا همچون TDU-11 از آن جمله هستند.

از آخرین فانتوم‌های تولیدی متعلق به ایران پیش از تحویل در کارخانه مک‌دانل‌داگلاس واقع در سنت لوئیس

البته برخی از هواپیماهای F-4D تحت پروژه ای با سامانه هدف گذاری لیزری موسوم به PAVEWAY I که با نام Zot Box در میان خلبانان شناخته می شود تجهیز شد که می توانست بمب های هدایت لیزری GBU-10 را به سمت اهداف به صورت دقیق روانه سازد اما نیمه کاره ماندن برخی آموزش ها به دلیل وقوع انقلاب و نقص های مدل اولیه این سامانه خود موجب مشکلات فراوان شد.

فانتوم های ایرانی که پس از ورود به کشورمان، عنوان IIAF (مخفف Imperial Iranian Air Force) به معنای نیروی هوایی شاهنشاهی ایران بر روی آنان نقش می بست، استتاری موسوم به آسیای کوچک (ایران) داشتند که با ترکیب سه رنگ کرم، قهوه ای و خاکی در بخش بالا و سفید در زیر بدنه مناسب پرواز بر فراز غالب مناطق جغرافیایی کشورمان بود.

این هواپیماها پس از تولید و گذراندن مراحل مختلف آزمایشات پروازی تحویل خلبانان ایرانی و همچنین خلبانان آمریکایی آزمایشگر شرکت مک‌دانل می شدند و با پرواز مستقیم از ایالات متحده به کشورمان یا توقف در میان مسیر، به ایران می رسیدند.

به طور معمول این هواپیماها با حداکثر سوخت داخلی و مخازن خارجی در طی مسیر بر فراز اقیانوس آتلانتیک از هواپیماهای KC-135 ایالات متحده سوخت گیری هوایی کرده، سپس در پایگاه هوایی زاراگوزا اسپانیا فرود آمده و اقدام به پر کردن مخازن خود می کردند و پس از چند ساعت پرواز بار دیگر در پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه فرود آمده، سوخت گیری را انجام داده و نهایتا رهسپار ایران می شدند و از آنجایی که در طی مسیر تحت بیمه شرکت های آمریکایی بوده و در صورت سانحه مجموعه هواپیماسازی ملزم به جبران خسارت بود و نیز جلوگیری از هرگونه مشکل طی عبور از فراز کشورهای اروپایی، به نشان نیروی هوایی ایالات متحده منقش می شدند که بلافاصله پس از فرود در خاک ایران پاک شده و با نشان نیروی هوایی ایران جایگزین می شد.

پایگاه هوایی زاراگوزا اسپانیا و فانتومی که بین مسیر جهت سوخت گیری فرود آمده است/ به تعداد مخازن خارجی توجه کنید

یک فروند F-4D در مراحل تحویل به کشورمان/ نشان نیروی هوایی ایالات متحده به جهت بیمه و تملک تا زمان فرود در ایران را بر روی بدنه مشاهده می‌کنید

در گذر زمان نیز ارتقاهای گوناگونی تحت بولتن های مختلف به کشورهای خریدار عرضه گردید که به موجب آن به طور مثال مشکل دود کردن موتور J-79 فانتوم ها که با اصطلاح High Smoke شناخته می گردید رفع شد یا نصب SLAT در لبه حمله بال برای افزایش مانورپذیری در نمونه F-4E صورت پذیرفت.

دیگر اقدام انجام گرفته، نصب دوربین TISSEO در ریشه بال برخی از فانتوم ها جهت مشاهده یا هدف گذاری بر روی سوژه های مختلف در فواصل دور، تغییرات در سامانه های کمک ناوبری یا کابین جنگنده و بهبود چینش نشان دهنده ها می باشد که بعدها خود پیش زمینه ای بر قابلیت HOTAS در هواپیماهای رزمی شد و همه این بسته‌های ارتقا به کشورمان نیز پیشنهاد می‌شد، ضمن آنکه به هنگام سفارش جنگنده های فانتوم، علاوه بر تسلیحات، در بحث تعمیرات و نگهداری هواپیماهای خریداری شده نیز خرید حجم وسیع قطعات یدکی یا بخش های مختلف سیستمی همچون بال، بدنه، تجهیزات کابین و موتور جهت انبار کردن آنها برای خودکفایی در شرایط اضطراری و خاص جنگی در دستور کار قرار گرفت و برنامه ریزی های مشخصی صورت پذیرفت که از جمله آن می توان به تاسیس شرکت صنایع هوایی ایران یا صها (به انگلیسی Iranian aviation industries یا IACI) در فرودگاه مهرآباد اشاره کرد که اساسا جهت تعمیر، نگهداری، بهینه سازی و همچنین تغییر آرایش فنی و تسلیحاتی هواپیماهای نظامی مورد استفاده در ناوگان هوایی کشورمان ساخته شده است و در آن مجموعه ای از انواع سیستم های تست کننده، تجهیزات تعمیراتی، مراکز بازبینی قطعات و… قرار دارد که می تواند انواع جنگنده ها از جمله فانتوم را با بالاترین استانداردهای موجود هوانوردی بهینه سازی، تعمیر، بازآماد (اورهال) و حتی بازسازی کرده و به خط پرواز بازگرداند.

محمدرضا پهلوی پس از پرواز و‌ تست جنگنده شناسایی RF-4 ایالات متحده که در حال صحبت با جیمز اس مک‌دانل، رییس کارخانه مک‌دانل‌داگلاس واقع سنت لوییس میسووری می‌باشد

از سوی دیگر، با تامین زیرساخت های مورد نیاز هدف اجرای تعمیرات تا سطح معینی در خود پایگاه های هوایی درگیر F-4 نیز بود و در بعد نگهداری نیز، با بهره برداری از آشیانه های بتونی (شلترها) مقاوم در برابر بمباران و رمپ های پروازی جهت اسکان ایمن جنگنده های خریداری شده و همچنین امکانات لازم جهت پرواز و فرود همچون تجهیزات کمک ناوبری همانند TACAN و شعبه های مختلف سوخت، ایمنی، قطعات، صندلی نجات، تسلیحات و… هر یک از پایگاه های هوایی به بالاترین استاندارد های لازم دست یافتند.

اما نمونه های رزمی فانتوم تنها مواردی نبودند که خدمت در لباس نیروی هوایی کشورمان را تجربه کردند بلکه یکی از پیچیده‌ترین و البته مرموزترین قراردادهای نظامی میان ایران و ایالات متحده مربوط به فروش هواپیمایی می‌شد که اساسا جهت انجام ماموریت های جاسوسی و با وظیفه شناسایی/ عکس برداری ساخته شده و با نام RF-4E ملقب به «فتوفانتوم» معروف بود.

با اقدامات کشورمان جهت تبدیل شدن به یک کشور قدرتمند در عرصه دفاعی، شوروی نیز خطر را احساس کرد و اقدامات فراوانی را در جهت جاسوسی از کشورمان به انجام رساند.

این گونه تحرکات تجاوزگرانه، واکنش های سیاسی بسیاری را در پی داشت ولی نتیجه ای به دنبال آن حاصل نشد لذا کشورمان سیاست مقابله به مثل را در پیش گرفت و همزمان با آن، ایالات متحده نیز که موقعیتی بهتر از ایران در جهت جاسوسی از دشمن درجه یک خود نمی دید، طرح هایی را در دستور کار قرار داد که نهایتا با نام Dark Gene یا «ژن سیاه» متبلور شد.

تصویری خاص از فانتوم ایرانی در مراحل آزمایشات پروازی در ایالات متحده که در همراهی جنگنده های F-15 ایگل که به تازگی تولید شده و در حال بررسی ویژگی های عملیاتی بودند، قرار دارد.

طی این اقدامات، نخست سایت‌های شنود در مناطق شمالی کشورمان و نزدیک به مرزهای شوروی تاسیس شد که از جمله آن می توان به مرکز شنود الکترونیکی و سیگنالی کبکان اشاره کرد، سپس برجسته‌ترین کارشناسان CIA و وزارت دفاع آمریکا در کنار کارشناسان ایرانی به فعالیت مشغول شدند، بعد از آن نیز نسل جدیدی از رادارها همچون ADS-4 جهت ثبت تحرکات دقیق همسایه های شمالی، بهره گیری از هواگردهای شنود سیگنالی تحت پروژه IBEX جهت پرواز در نوار مرزی با نمونه های تغییر یافته بوئینگ ۷۰۷ و C-130 هرکولس با نام «خفاش» و با وظیفه ELINT/SIGINT، استفاده از رهگیرهای نسل جدید و پیشرفته شامل F- 14 تامکت (که در سال ۱۳۵۴ خریداری شد) و هواپیماهای هشدار زودهنگام هوابرد E-3A (آواکس ها که البته به کشورمان نرسید و قرارداد آن لغو شد) که برای مقابله با هواگردهای جاسوسی شوروی (هواپیمای بلند پرواز و افسانه ای MiG-25) به ایران فروخته شد که هرکدام حلقه جدیدی از تحت نظر داشتن شوروی محسوب می شدند اما در این میان برای مقابله به مثل نهایی، هواپیماهای شناسایی عکس برداری RF-4C از موجودی ایالات متحده و به تعداد ۲ فروند نیز وارد کشورمان شد تا با نفوذ به عمق خاک همسایه شمالی اقدام به تصویر برداری و سنجش توانایی طرف مقابل کنند و دقیقا در همین زمان بود که تنها یک ماه بعد از بازگشت این دو فروند به پایگاه هوایی خود در رامشتاین آلمان، نخستین دسته از فتوفانتوم های ایرانی از نوع RF-4E و در سال ۱۹۷۲ پایگاه خود را از سنت لوییس به سمت مهرآباد تهران ترک کردند و این پایه گذاری بود برای پرافتخارترین گردان عملیاتی نیروی هوایی کشورمان با نام گردان ۱۱ شناسایی/ تاکتیکی که تا پایان سال ۱۹۷۴ تمامی ۱۶ فروند سفارش خود را تحویل گرفت.

پیش از خریداری فتوفانتوم ها، کشورمان از نمونه شناسایی جنگنده فریدوم فایتر با نام RF-5A بهره می برد که برد کمی داشت و در مقابل سامانه های پیشرفته زمین به هوا و جنگنده های رهگیر ساخت شوروی دچار مشکلاتی می شد اما با ورود RF-4E ورق برگشت چرا که این هواپیما اساسا آمده بود تا تمامی سامانه های پدافندی و هوایی ساخت بلوک شرق را بدون هیچ سلاحی به سخره گرفته و با موفقیت از ماموریت خود بازگردد.

تحویل این هواپیماهای استراتژیک تحت قرارداد PEACE ROLL (وظیفه صلح) در آن زمان و در حالی که مک دانل داگلاس مشتری های بسیاری را داشت، خود نقطه عطف روابط تسلیحاتی ایران – آمریکا به حساب می آید تا آنجا که کشورمان پس از آلمان با سفارش ۳۲ فروند فتوفانتوم، دومین خریدار بزرگ این هواپیما به شمار می آمد که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۶ فروند از آنان تحویل و باقی نیز به سبب قطع روابط و لغو قراردادها حین انقلاب اسلامی هرگز به کشورمان نرسید.

RF-4 (حرف R  اول نام از کلمه Reconnaissance به معنای شناسایی) از نظر ظاهری و ساختاری در بخش های مختلف بال، بدنه و موتور مشابه نسخه رزمی هم سلف خود یعنی F-4E است با این تفاوت که برای دفاع از خود تنها متکی به توانایی خلبانان، سرعت جنگنده و غلاف های جنگ الکترونیک خود می باشد.

این هواپیما که همچون فانتوم از دو کابین بهره می برد، توسط خلبان در کابین جلو هدایت و وظیفه عکاسی و مقابله الکترونیکی با اهداف متخاصم بر عهده افسر کابین عقب نهاده شده است.

F-4 های ایران در مسیر تحویل به کشورمان در حال سوخت گیری از هواپیمای تانکر سوخت‌رسان KC-135 بر فراز اقیانوس آتلانتیک، هواپیمای نزدیک به تصویر توسط یک خلبان هدایت شده و کابین عقب خالی می باشد

از نظر ویژگی های تصویربرداری و جاسوسی در بخش دماغه فتوفانتوم و پشت رادوم (محل نصب رادار ناوبری جهت پرواز ارتفاع پایین) محل نصب چندین دوربین با قابلیت های متفاوت وجود دارد که با وظیفه تصویربرداری ارتفاع پایین، تصویربرداری ارتفاع بالا، ثبت تصاویر جانبی، رو به رو و پشت و همچنین تهیه پانوراما (سراسر نما) از میادین نبرد، تهیه نقشه رزمی و همچنین تصاویر حرارتی یا IR در شب مورد بهره برداری قرار می گیرد.

این دوربین ها از انواع نمونه های متفاوت KA-56 و KA-1 جهت ثبت تصاویر ارتفاع پایین، KA-55 ، KA-90 ، KS-91 وKS-127 جهت ثبت تصاویر ارتفاع بالا در دید وسیع و به صورت افق تا افق، KC-1 و T-11 جهت ثبت تصاویر جانبی، پانوراما و نقشه برداری و نهایتا KS-87 و KS -72 به عنوان یک دوربین جلونگر هستند که برای عملیات های روزانه کاربرد دارند و در سه جایگاه جلو، میانی و انتها بخش دوربین دماغه نصب می شود.

علاوه بر آن، در عملیات های شبانه، فتوفانتوم می تواند با بهره گیری از دو محفظه فتوفلش برای پرتاب فلر (منور) در دو سمت انتهای جنگنده با ۵۴ کارتریج و روشن کردن منطقه تصویربرداری بهره بگیرد، ضمن آنکه قابلیت بهره‌برداری از دوربین های حرارتی و سامانه فروسرخ با نام AN/AAS 18 را نیز برای ثبت عکس و سیستم TFO برای پرواز در تاریکی مطلق وجود دارد.

تصویری بی نظیر از تحویل ۴ فروند F-4E فانتوم کشورمان که توسط دو فروند F-4C ایالات متحده همراهی می‌شوند (از آرشیو شرکت بوئینگ)

فتوفانتوم -همانطور که پیشتر گفته شد- اساسا یک هواپیمای غیرمسلح است که برای دفاع از خود تنها مجهز به غلاف ها (پادهای) اخلالگر می باشد که برای فعالیت در محدوده فرکانسی خاصی از هواپیماها و تجهیزات موشکی زمین به هوا کاربرد دارد. ضمن آنکه با توجه به ماموریت ذاتی این جنگنده مبنی بر نفوذ سریع به خاک دشمن، تصویربرداری و سپس بازگشت در حداقل زمان، سبک بودن جنگنده یک امتیاز محسوب شده لذا از نصب هرگونه سلاح یا رادار درگیری هوایی بر روی آن خودداری شده و تنها در کنار سرعت بالا و غلاف های اخلال‌گر، این توانایی خلبان است که می تواند موفقیت یک عملیات تصویر برداری را در مستحکم ترین لایه های دفاعی دشمن تضمین نماید.

دقیقا به همین دلیل است که خلبانان فتوفانتوم در سرتاسر دنیا و در اغلب عملیات های خود توانسته اند به سنگین‌ترین شبکه های پدافندی و دفاع هوایی نفوذ کرده و به سلامت بازگردند.

البته فتوفانتوم از یک رادار با نام AN/APQ-99 بهره می گیرد که جهت ناوبری به سمت هدف و شناسایی عوارض زمینی کاربرد دارد ضمن آنکه رادار پهلو نگر (SLAR) آن نیز AN/APQ-102 نیز علاوه بر بهره گیری در تصویربرداری نقشه ای می تواند جهت شناسایی اهداف متحرک زمینی و همچنین تهدیدات کاربرد داشته باشد.

از دیگر ویژگی های این هواپیما، بهره گیری از جدیدترین نسل سامانه های ناوبری و هشداردهنده راداری یا RWR در بخش های دماغه، دم و دو سر بال است که می تواند پس از شناسایی تهدیدات مشخصات آنها را برای افسر ناوبر کابین عقب تبیین کرده تا با بهره گیری از پیشرفته ترین غلاف های جنگ الکترونیک شامل AN/ALQ-101 و نسخه بعدی آن AN/ALQ-119 به آن پاسخ دهد.

باید به این نکته توجه داشت که اهمیت بهره برداری از این هواپیمای استراتژیک تا آنجا زیاد است که همواره پروازهای آنها در کشورهای دارنده، تحت شدیدترین تدابیر نظارتی و امنیتی قرار داشته و بهترین خلبانان جهت هدایت آنان در نظر گرفته می شد تا از دسترسی بلوک شرق (شوروی) به آن و فناوری های موجود جلوگیری شود.

فانتوم های تحویلی به کشورمان در قالب گردان های پروازی مختلف در پایگاه های هوایی مهرآباد تهران (گردان های ۱۱ تاکتیکی، ۱۱ آموزشی و ۱۱ شناسایی)، همدان (گردان های ۳۱ و ۳۲ و ۳۳ تاکتیکی)، بوشهر (گردان های ۶۱ و ۶۲ تاکتیکی)، شیراز (گردان ۷۱ تاکتیکی) و بندرعباس (گردان های ۹۱ و ۹۲ تاکتیکی) عملیاتی شدند که از این میان نخستین جنگنده های فانتوم تحویلی به کشورمان ابتدا در پایگاه یکم شکاری مهرآباد تهران مستقر شده و بلافاصله پس از تکمیل تعداد، اولین گردان پروازی فانتوم ایران را در پایگاه هفتم شکاری شیراز بنا نهادند که صاحب جنگنده های F-4D بود و با نام «گردان لیزر» معروف شد.

در این میان اما پایگاه های سوم شکاری همدان و ششم شکاری بوشهر جنگنده های F-5A/B خود را با F-4E جایگزین کردند و پایگاه نهم شکاری بندرعباس نیز از ابتدا دارنده آخرین نمونه های تحویلی F-4E و در حقیقیت پیشرفته ترین آنان بود.

در پایگاه یکم شکاری تهران نیز گردان آموزشی بنا نهاده شد که از جنگنده های F-4D و F-4E برای وظیفه خطیر تحویل نسل جدید خلبانان بهره می جست و خانه اصلی هواپیماهای شناسایی فتوفانتوم نیز در همینجا یعنی مهرآباد واقع شد.

بازدید مردم از فانتوم های تازه خریداری شده در پایگاه هوایی‌ مهرآباد تهران

در بخش آموزش ها، نخست گروهی هشت نفره از برجسته ترین خلبانان کشورمان جهت طی دوره پرواز با F-4D به ایالات متحده اعزام شدند که پیشتر با هواپیماهای F-5 و F-86 پرواز می کردند، اما مشخص شد که انتخاب از میان خلبانان موجود به تنهایی کافی نیست و به همین دلیل کم کم افرادی وارد خدمت گردیدند که عموما برای هواپیماهای تازه خریداری شده انتخاب می شدند هرچند از ابتدا هواپیمای پروازی یا تایپ آنان مشخص نبود.

این اشخاص، نخست پروازهایی را در ناوگان آموزش مقدماتی بونانزا در فرودگاه قلعه مرغی ایران انجام داده سپس به کشور ایالات متحده اعزام می شدند و پس از طی کلاس های زمینی و زبان انگلیسی جهت فراگیری دانش پرواز از هواپیماهای مختلف از جمله فروصوت T-37 و سپس جنگنده آموزشی T-38 تالون بهره برده تا آمادگی های لازم جهت هدایت هواپیماهای نظامی را به دست آورند و نهایتا پس از دریافت وینگ شکاری به کشورمان بازمی‌گشتند.

از جمله پایگاه هایی که خلبانان ایرانی در آن آموزش دیدند می توان به سن آنتونیو، لک لند، وب، لافلین، شپارد، رندولف و ریس در ایالت تگزاس، ونس در ایالت اوکلاهاما، کولومبوس ایالات می سی سی پی و هوم استد در ایالت فلوریدا اشاره کرد.

در این میان، پس از بازگشت نفرات آموزش دیده در صورت اعلام پیش نیاز و تایید توانایی ها فرد مبنی بر هدایت جنگنده فانتوم در گردان ۱۱ آموزشی پایگاه یکم شکاری تهران مشغول خدمت شده و نخست در کابین عقب مراحل پروازی را تحت نظارت اساتید ایرانی و آمریکایی یک به یک طی می کردند تا پس از گذشت زمان به عنوان خلبان کابین جلو در نظر گرفته شده و به اجرای ماموریت ها بپردازند هرچند برخی نیز در کابین عقب و با وظیفه افسر ناوبر تا پایان دوران پروازی به خدمت مشغول بودند.

توجه به این نکته ضروری است که برخی از دانشجویان آمریکایی نیز دوره های پروازی خود را تحت نظارت خلبانان ایرانی و در کشورمان فرا گرفتند که در حقیقت این یک اقدام متقابل میان ایران و ایالات متحده جهت افزایش توان عملیاتی به حساب می آمد.

جهت آموزش هرچه بهتر، کلیه کتب پروازی و آموزشی در کنار شبیه ساز پرواز با جنگنده (سیمیلاتور) خریداری و در پایگاه های عملیاتی مستقر بود.

نخستین خلبانان گردان شناسایی نیز به جهت اهمیت هواپیمای خود به صورت مستقیم بر روی فتوفانتوم در ایالات متحده آموزش دیدند که باید به پایگاه های هوایی شاو در ایالات کارولینای جنوبی و میتر در ایالات تگزاس اشاره کرد که دوره ها نخست بر روی جنگنده های RF-4C و سپس برای آشنایی کامل بر روی RF-4E بود که شامل انواع تمرینات پرواز و عکسبرداری در روز و شب می گردید و پس از آن دوره خلبانان بعدی فتوفانتوم در بخش هایی در ایران انجام می گرفت.

به موازات آموزش خلبانان شکاری، نفرات گردان های نگهداری هواپیمای فانتوم نیز آموزش های مورد نیاز خود را جهت فعالیت در شعب مختلف درگیر با جنگنده در ایالات متحده و سپس کشورمان کسب کردند تا بتوانند در راه آماده سازی، تسلیح، نگهداری و تعمیرات هواپیما نقش خود را به درستی ایفا کنند.

در این میان، علاوه بر مردان، زنانی نیز بوده اند که همپای تمامی افراد گردان نگهداری وظایف محوله خود را به سرانجام می رساندند.

اولین گروه هشت نفره که دوره F-4 را طی نمودند/ به ترتیب از راست: بهرام هوشیار رشتی، تقی شهلایی، احمد دانشمندی، محمود قیدیان، حسن ریاحی، عبدالحسین مینوسپهر، رضا رضوی، هوشنگ بنی فضل

با تمامی این تفاسیر، ذکر این نکته ضروری است که فرماندهان نظامی آن زمان کشورمان در نظر داشتند تا ناوگان پروازی موجود در تمامی یگان ها، علی الخصوص فانتوم از نظر خودکفایی، اتکا به توان داخلی و کاهش وابستگی در عرصه آموزش، نگهداری، تعمیرات و پرواز به حد قابل قبول در حداقل مدت برسد و به همین دلیل دانشجویان با انگیزه ایرانی در تمامی بخش های زمینی یا پروازی سرآمد تمامی افرادی بودند که جهت طی دوره از سرتاسر دنیا به ایالات متحده سفر می کردند و همین هوش ذاتی توام با آینده نگری سبب رخدادهایی شگرف شد که بعدها نتایج این تفکر بلند بر همگان آشکار گردید چرا که پیش نیاز اهمیت دستیابی به توانایی آموزش های بومی و ارتقا قابلیت های داخلی موجب درخشش ویژه ایرانیان در بهره گیری از F-4 شد، اما این این تمام ماجرا نبود چرا که فانتوم‌ها اندکی بعد در نخستین ماموریت های حقیقی شرکت جستند و نشان دادند که هواپیماهای قابلی محسوب می‌شوند.