فتاحی: نخ تسبیح رمان تاریخی، تخیل است

به گزارش قائم آنلاین، نشست نقد و بررسی رمان «شانزده سال» با حضور منیژه آرمین، نویسنده این کتاب، حسین فتاحی و محمدرضا گودرزی، از منتقدان ادبی، در فرهنگسرای گلستان برگزار شد

حسین فتاحی در ابتدای این جلسه در مورد رمان «شانزده سال» گفت: این رمان، یک رمان تاریخی است. رمان‌های تاریخی به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شود؛ دسته اول آثاری است که در مورد یک شخصیت تاریخی حرف می‌زنند و عملاً همه چیز تاریخی است و هیچ تخیلی در آن راه ندارد. برای مثال، رمان «خداوند الموت» از جمله این آثار است. این رمان‌ها بسیار پژوهشی بوده و شخصیتِ محوری یک نفر را مورد بررسی قرار می‌دهند. نوع دیگری از رمان‌های تاریخی آثاری است که فضای داستان و دوره زمانی آن تاریخی است. بعضی از شخصیت‌های داستان نیز تاریخی هستند اما آن چیزی که نخ تسبیح داستان می‌شود، تخیل نویسنده است. رمان «شانزده سال» جزو این دسته از رمان‌های تاریخی است.

وی به پژوهش نویسنده برای نوشتن این کتاب اشاره و اضافه کرد: در رمان‌های معمولی، صرفاً تجربه نویسنده مهم است و او براساس تجربه‌های خود، یک موضوع اجتماعی و سیاسی را در نظر گرفته و درباره آن می‌نویسد. البته تجربه‌های نویسنده در شخصیت‌پردازی‌های آثارش نیز بسیار مهم است. دقت کنید که در مورد رمان‌های تاریخی خیلی نمی‌توانیم تجربه زیستی داشته باشیم؛ زیرا نویسنده در آن زمان حضور نداشته است که تجربه زیستی داشته باشد. چیزی که می‌تواند جای این تجربه زیستی را بگیرد، تجربه پژوهشی نویسنده و تخیل اوست. در این رمان، چیزی که جای این تجربه زیستی را گرفته است، پژوهش نویسنده است. آرمین علاوه بر اینکه داستان‌نویسی را به خوبی می‌داند و به تکنیک‌های آن واقف است، پژوهشگر بسیار خوبی نیز هست و سعی کرده تصویر نسبتاً خوب و زنده از اواخر دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی ارائه دهد. اطلاعاتی که نویسنده راجع به این برهه از تاریخ می‌دهد، اطلاعات ساده و کمی نیست. او به خوبی محله‌های تهران را تعریف کرده و حتی راجع به درباریان، اطرافیان شاه و اتفاقات جانبی دیگر نظیر تأسیس دانشگاه تهران نیز اطلاعاتی ارائه کرده است. ارائه این اطلاعات، پژوهش بسیار دقیقی می‌خواهد. اگر می‌خواهیم یک داستان تاریخی بنویسیم صرف این که بدانیم بعد از فلان شاه، کدام شاه دیگر آمده است، خوب نیست بلکه باید اطلاعات دقیق‌تری را بدهیم تا مخاطب با شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان آشنا شود.

به گفته این منتقد ادبی؛ شیوه پرداخت رمان، یک شیوه ترتیب تاریخی است؛ بدین معنی که حوادث به همان ترتیب که در تاریخ رخ داده، در کتاب روایت شده است. در حقیقت با یک سیر خطی روبرو هستیم و اتفاقات سیاسی و اجتماعی بر همین اساس جلو می‌رود. از آن‌جا که نویسنده ترکیبی از داستان تاریخی و خیالی است، اگر در مواردی اتفاقات جابجا می‌شد، شاید بهتر بود. این کار باعث می‌شد که تعلیق داستان بهتر شود. یکی از مواردی که باعث می‌شود مخاطب این کتاب را با علاقه‌ بیش‌تری بخواند، بیان مسائل پشت‌پرده‌ای است که همه دوست دارند آن‌ها را بدانند. بیان جزئیات باعث شده است که رمان جذاب‌تر شده و مخاطب با خواندن آن خسته نشود.

فتاحی به نقط قوت این داستان اشاره کرد و یادآور شد: در این رمان سعی شده است که تمام ابعاد زندگی رضاشاه به تصویر کشیده شود. تمام اتفاقات زندگی رضاشاه پوشش داده شده و اقدامات او برشمرده شده است. این مسئله باعث شده است که نگاه او به این بخش از تاریخ یک بُعدی نباشد و مخاطب با خود بگوید که با یک داستان‌نویس و پژوهشگر منصف روبرو هستم. علاوه بر این، احساس می‌کنم که رضا شاه و اطرافیان او به خوبی معرفی و جزئیات زندگی و اقدامات آنها به خوبی مطرح شده است. در جمع‌بندی باید بگویم که این رمان، یکی از بهترین رمان‌های تاریخی است. رمانی که هم تاریخ را به خوبی دیده است و هم از نظر تکنیک ادبی بسیار قوی است.

محمدرضا گودرزی نیز در ادامه این جلسه با اشاره به ویژگی‌های رمان تاریخی گفت: تاریخ از نظر روایت‌شناسی یک روایت است؛ یعنی ایدئولوژی و جهان‌بینی در آن تأثیر دارد. اگر یک مورخ بیاید و بگوید که من کاملا بی‌طرف نوشتم، دروغ می‌گوید زیرا بی‌طرفی کامل وجود ندارد و هر مورخی یک جهان‌بینی دارد که به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه بر روی روایت او از واقعه تأثیرگذار است. «شانزده سال» رمانی تاریخی است. در مورد رمان تاریخی کلاسیک، نوع پوشش، اعمال شخصیت‌ها، اتفاقات و… توجه ویژه‌ای صورت می‌‌گیرد، اما بُعد روانی شخصیت‌ها بدون بررسی می‌ماند. این مسئله در رمان‌نویسی جدید بیش‌تر مورد توجه قرار گرفته و مزیتی برای آن به شمار می‌رود. آرمین نیز این کار را در رمان خود انجام داده است. متأسفانه خیلی از نویسندگان با نگاه امروز به سوژه تاریخی می‌نگرند؛ در حالی که نباید این‌گونه باشد. ما باید گذشته را در شکل خودش بازسازی کنیم. دقت کنید که یک سری از رفتارها وجود دارد که مختص همان دوره است و در دوره‌ای دیگر آن اعمال تغییر می‌کند. مثلا نوع برخورد شاه با کارگران در آن دوران به یک صورتی است در حالی که آن برخورد امروز فرق کرده است. این مسئله در رمان «شانزده سال» به خوبی مدنظر قرار گرفته است.

وی ادامه داد: نویسنده خطوط کلی تاریخ را بیان کرده و راجع به دیگر شخصیت‌های فرعی صحبتی نکرده که این امر، یکی از حسن‌های داستان است. از این منظر، نویسنده روی دو شخصیت متمرکز شده است؛ اولی رضاخان است و دیگری خانواده آن مبارز (رضاداد) است. شما در این کتاب می‌بینید که نوعی گذار تاریخی نیز روایت شده است و در کنار نمایش رضاخان و اقدامات او، گذر تاریخی از قاجار به رضاشاه و سپس به محمدرضاشاه نیز روایت شده است.

او به ویژگی‌های مثبت این رمان اشاره کرد و گفت: رمان «شانزده سال» در ۲۴ قسمت روایت شده است و به ۱۶ سال حکومت رضاشاه پرداخته است. راوی آن دانای کل است و در بعضی از بخش‌ها تبدیل به راوی محدود به ذهن شده است. به نظرم این داستان می‌توانست چند راوی داشته باشد و هر فصل توسط یک راوی روایت می‌شد. یکی از نقاط قوت این رمان، استفاده از امکان‌های رمان‌های عادی است. این موضوع باعث شده است که رمان، روایت موازی داشته باشد و علاوه بر بیان داستان رضاخان و رئوس سیاسی کشور، داستان آدم‌های عادی را نیز به تصویر بکشد. این موضوع در شیوه روایت نیز تأثیر گذاشته و هرجا که از شخصیت‌ها و چهره‌های مهم تاریخی صحبت شده، رخداد نیز برجسته شده است؛ در حالی که هر جا افراد عادی روایت شده‌اند، جزئیات روان‌شناختی درون آن آد‌م‌ها بیان شده است. این رمان، سیاسی نیز هست چرا که شخصیت‌های غیر تاریخی و در عین حال سیاسی نیز معرفی شده‌اند. رمان به خوبی ستم، استبداد، رشوه‌خواری، زورگویی و حماقت و خونریزی رضاخان را به خوبی روایت کرده است و این را به مخاطب می‌فهماند که یک قدرت برای تداوم خود از هیچ راهی روی‌گردان نیست.

در بخش بعدی مراسم، منیژه آرمین صحبت کرد و گفت: بعضی از ابهاماتی که توسط منتقدین مطرح شد، مربوط به دو کتاب دیگری است که قبل از آن به چاپ رسیده است. برای مثال، شخصیت خوان ریزه، مربوط به «شب زقلندر» و «شب آویز» است. من توصیه می‌کنم که مخاطبان این دو کتاب را حتماً بخوانند تا شیرینی و حلاوت «شانزده سال» را بهتر درک کنند؛ زیرا بسیاری از شخصیت‌‌هایی که در این رمان می‌بینید، قبلاً در دو رمان دیگر معرفی و داستان زندگی‌شان بیان شده است.

او در مورد نقش اجتماعی زنان در گذشته نیز ادامه داد: بر طبق تحقیقاتی که در خاطرات و سفرنامه‌ها داشتم، متوجه شدم که زنان در گذشته نیز فعالیت‌های اجتماعی خوبی داشتند اما به دلیل شرایط خاصی که وجود داشت، اسم آنها هیچ‌گاه ثبت نشده است. برای مثال در کتاب «تاریخ موسیقی ایران» دیدم که زنان در گذشته در حوزه موسیقی حضور داشتند و به همین دلیل هم بود که دو زن موسیقی‌‌دان را در این رمان قرار دادم. علاوه بر این، در دوران پس از مشروطه، زنان نقش زیادی در حوزه فعالیت‌های مطبوعاتی داشتند.

در پایان این مراسم، حاضران سوالات خود را از نویسنده و منتقدین پرسیدند.