۱۵ نکته در چهلمین سالگرد اعدام هویدا

بدین ترتیب امروز ۱۸ فروردین ۱۳۹۸ چهلمین سالگرد اعدام نخست وزیری است که پس از مشروطه بیش از هر نخست وزیر دیگر رییس دولت بوده است.

دربارۀ امیر عباس هویدا و در چهلمین سالگرد اعدام او نکات گفته نشده یا کمتر گفته شده ای قابل ذکر است:

۱٫  تا قبل ازهویدا نخست وزیران و رییس الوزراها تا این حد در برابر پادشاه ضعیف و مطیع نبودند. هویدا جایگاه نخست وزیر را تا حد رییس دفتر شاه پایین آورد و به همین خاطر قریب ۱۳ سال باقی ماند.

طولانی بودن دوران نخست وزیری او بیش ازآن که نشانۀ ثبات باشد ناشی از این بود که انتخابات آزاد برگزار نمی شد و رقابت احزاب برای تصاحب کرسی پارلمان در کار نبود و کار به جایی رسید که دو حزب فرمایشی هم برچیده شد و شاه با غرور ناشی از فوران درآمدهای نفتی نظام تک حزبی اعلام کرد و هویدا هم دبیر کل حزب رستاخیز ملت ایران شد.

۲٫   شیخ صادق خلخالی  حاکم شرع دادگاه انقلاب که هویدا را محاکمه می کرد انکار نمی‌کرد که او در غیاب شاه و در واقع به جای شاه و به عنوان نماد حکومت سلطنتی محاکمه می‌شود و انگار محمد رضا پهلوی را محاکمه می کنند و هر چه از خود سلب مسؤولیت می‌کرد و مدام با تکرار کلمۀ «سیستم» می گفت «سیستم، مقصر بوده» اما کارگر نیفتاد چرا که ساواک حسب ظاهر زیر نظر نخست وزیری بود و کارمندان ساواک خود را کارمند نخست وزیری معرفی می کردند.
بیش از هر اتهام دیگری هویدا از « محاربه با خدا» شگفت زده شده بود و می گفت: « من کی با خدا جنگیده ام»؟!

در غیاب احزاب و دموکراسی و در فاصلۀ سال های ۴۳ تا ۵۶ مردم حکومت را با سه نفر می شناختند:  شاه، فرح و هویدا  و و نخست وزیر ۱۳ ساله به جای آن دو نفر هم محاکمه و محکوم شد.

۳٫  سلطنت‌ طلبان در قبال هویدا دچار تناقض‌اند و در این چهل سال نتوانسته‌اند این تناقض را حل کنند.

از یک طرف اعدام او را محکوم می کنند و از جانب دیگر نمی دانند با بازداشت او به دستور خود شاه و سه ماه زندان قبل از پیروزی انقلاب چه کنند.

چون در واقع او به عنوان نماد فساد و هم زمان با پیام مشهور شاه در نیمۀ آبان ۵۷ زندانی شد و شماری از سلطنت طلبان نیز کاسه کوزه ها را سر او می شکنند و دوست دارند او را مقصر اصلی جلوه دهند.

هم به خاطر فساد و این که هویدا را به این اتهام بازداشت کردند و هم به این سبب که نتوانست جای  اسدالله علم  را در وزارت دربار پُر کند تا جایی که گفته می شود اگر «علم» در آغاز سال ۵۷ از دنیا نرفته بود شاه این قدر دچار بی تصمیمی نمی شد و هویدا که قبل از مرگ او وزیر دربار شده بود، هرگز نتوانست نقش او را ایفا کند.

۴٫  هویدا تا ۲۰ سالگی بیشتر عمر خود را در خارج از کشور سپری کرده بود و شاید اگر جنگ جهانی دوم درنگرفته بود   و برای این که گرفتار نشود ناچار نبود خود را ایرانی معرفی کند به ایران بازنمی گشت یا مأموریت های دیپلماتیک را ترجیح می داد.

مهم ترین تفاوت هویدا با اسلاف خود این بود که روشنفکری باورمند به جهان وطنی بود و خیلی تعلقات ملی نداشت. در حالی که اسلاف او هر قدر متمایل به روس یا انگلیس اما با فرهنگ ایران عجین بودند. به این معنی که گلستان سعدی خوانده و خط خوش داشتند.

لازم نیست هویدا را با  دکتر مصدق  مقایسه کنیم. کافی است با  احمد قوام  یا حتی  علی سهیلی  یا  ذکاء الملک   فروغی مقایسه کنیم تا بدانیم شبیه هیچ یک نبود. نخست وزیران سابق همه اهل ادبیات یا فلسفه و با خط های خوش و فارسی دانی و هویدا در عوالم دیگر و بیشتر فرانسوی بود تا ایرانی.

۵٫  هویدا مال اندوز نبود. نه در داخل و نه در خارج ثروتی جمع نکرده بود و از این حیث با اغلب رجال عصر پهلوی متفاوت بود. خانه ای در مجتمع مسکونی آ.اس.پ داشت و مادرش هم در «دَرّوس» زندگی می کرد. همین! اما مال اندوز نبودن خود او مانع فساد اقتصادی با افزایش درآمدهای نفتی نشد. چون کار دست دربار بود.

او اهل کتاب هم بود منتها بیشتر با کتاب هایی به زبان فرانسه.  مسعود بهنود  در خاطره ای گفته در سفری پیغامی از او را برای  ژان پل سارتر  برده است. هیچ نخست وزیری قبل و بعد از او این قدر با روشنفکران آشنا نبوده است.

۶٫  هر چند در سال های اخیر به اعدام هویدا انتقاداتی وارد شده اما در همان زمان که مطبوعات کاملا آزاد بودند و بعضا بدون مجوز نیز منتشر می شدند تقریبا هیچ نقدی به اعدام او منتشر نشد.

حتی روشنفکرانی که بعضا از امکانات او استفاده کرده بود ترجیح دادند سکوت کنند.

۷٫  هویدا می توانست ۲۲ بهمن فرار کند. همان کاری که  داریوش همایون  انجام داد. شاید به این خاطر که هویدا چهره ای کاملا شناخته شده بود و مانند همایون نبود که اغلب او را نمی شناختند خاصه این که همایون در زندان ریش گذاشته بود.

شاید هم هویدا  مهندس بازرگان  را زیاد جدی گرفته بود و تصور می کرد یک نخست وزیر اجازه نمی دهد نخست وزیر سابق ولو متعلق به رژیم سرنگون شده اعدام شود.

در زندان هم به امید وکیل فرانسوی خود بود که با وساطت  ابوالحسن بنی صدر  در راه ایران بود و یکی از دلایل تعجیل خلخالی نیز همین بود. وکیل رسید اما دیر شده بود. پیغام های برخی از سران خارجی نیز.

۸٫  خلخالی حکم اعدام هویدا را صادر کرد اما حکم نه سحرگاه فردا که همان روز اجرا شد. هر چند برخی و حتی در آوازۀ سیاسیونی چون سران نهضت آزادی ایران،  هادی غفاری  را متهم می کنند اما این روحانی انقلابی در همین دفتر «عصر ایران» به ما گفت او در دادگاه به عنوان تماشاگر نشسته بود و سمتی نداشته است.  عباس میلانی  هم در کتاب مشهور «معمای هویدا» از فردی به عنوان « کریمی » و نه هادی غفاری به عنوان زنندۀ اولین گلوله نام می برد.

۹٫  هادی غفاری مدعی است که جنازۀ هویدا به اسراییل منتقل شده است. عباس میلانی اما در معمای هویدا با دلایل مختلف نشان داده که جنازه با هویتی دیگر چند ماه در پزشکی قانونی نگه داری شده و پی گیری یکی از بستگانش – دکتر  فرشتۀ انشا  – با نامی دیگر در بهشت زهرا مدفون است و به نظر روایت دقیق تری است.

۱۰ . در این که پدر هویدا بهایی بوده تردیدی نیست. اما بهایی بودن خود هویدا را عباس میلانی با تأکید بر گزارش پزشکی قانونی دایر بر «ختنه شدن» او رد می کند. این فقره را هادی غفاری اما بر اساس مشاهده خود نمی پذیرد و می گوید ختنه نشده بود.

۱۱٫  با گذشت چهل سال از اعدام امیر عباس هویدا برخی از جملات او در دوران نخست وزیری هم چنان در ذهن ها هست و نقل می شود و بعضا ضرب المثل شده است و مشهورتر از همه «به امید روزی که هر ایرانی یک پیکان داشته باشد.»

این جمله که « قیمت کبریت در آغاز نخست وزیری من تا پایان تغییر نکرد» نیز نقل می شود. منبعی دربارۀ آن اما نیافتم. برخی از جملات آن قدر نسبت داده و تکرار می شود که تکذیب آنها دشوار است. مثل این که می گویند در سال ۴۲ از امام خمینی می پرسند پس یارانت کجایند و پاسخ می دهد: در گهواره یا در حال شن بازی اند.

مخالفت هویدا با خودکفایی در اقلام کشاورزی نیز زبان زد است. این که خداوند همۀ نعمت ها را به یک ملت نمی دهد. به ما نفت داده می فروشیم و گوشت وارد می کنیم. یا این که آب، گران قیمت تر از هر محصولی است که می خواهیم به خاطر تولید آن، مصرف کنیم.

۱۲ . جالب است بدانید که یکی از مواد کیفرخواست هویدا که به موجب آن حکم اعدام برای نخست وزیر سابق صادر شد دستور سانسور مطبوعات و کتاب در دورۀ او بود.

۱۳ . هویدا شاه را «پاترون» به معنی ارباب، خطاب می کرد. وقتی شاه در ۲۶ دی ۵۷ ایران را ترک کرد و در ساحل باهاما با سگ سیاه خود صبح ها می دوید عکاس مجله ای با شکار این صحنه نوشت: ارباب، سگ سیاه خود را فراموش نکرد اما نخست وزیر ۱۳ ساله خود را در زندان نگاه داشت و حالا به دست انقلابیون افتاده است.

۱۴ . زندگی خصوصی هویدا و کوتاه بودن دوران زندگی مشترک با لیلا امامی شایعات فراوانی بر سر زبان ها انداخت و برخی از آنها با آب و تاب در مجلات بعد از انقلاب چاپ شد.

۱۵٫  هر چند شاه سیستم دو حزبی را ملغی کرد و هویدا دبیر کل حزب واحد رستاخیز شد با این حال مادام که «علم» زنده بود دو جناح درون دربار وجود داشت. علم که از حمایت شاه برخوردار بود و هویدا که فرح از او پشتیبانی می کرد و در خاطرات علم بارها و بارها می خوانیم که علنا از هویدا بدگویی می کند وشاه هم از این سعایت، لذت می برده است.

با رو‌ی کار آمدن  جیمی کارتر  در آمریکا و لزوم باز کردن نسبی فضا پایان نخست‌وزیری هویدا اجتناب ناپذیر بود و این پایان می‌توانست در تابستان ۱۳۵۶ فرصتی برای حکومت پهلوی باشد اگر به نامۀ سرگشادۀ  کریم سنجابی  و  داریوش فروهر  و شاپور بختیار  در خرداد همان سال توجه می کرد و با امکان برگزاری انتخابات نسبتا آزاد زمینه نخست وزیری یکی از این سه را بعد از هویدا فراهم می ساخت اما گمان می کرد مانند آغاز دهۀ ۴۰ می خواهند چهره ای مانند  علی امینی  را به او تحمیل کنند و کارتر را تکرار کنندۀ رفتار  جان. اف.کندی  می دانست.

از این رو بعد از هویدا،  جمشید آموزگار  را معرفی کرد و نخست وزیری او، نه حاصل برگزاری انتخابات آزاد بود و نه چهره ای سیاسی به حساب می آمد و بیشتر تکنوکرات بود. آنها بر کرسی‌یی تکیه زدند که روزگاری امثال فروغی و قوام و مصدق بر آن می‌نشستند.

امیر عباس هویدای فرانسه‌دان و کتاب‌خوان و بی‌اعتنا به مال دنیا اما با «بله‌قربان، بله‌قربان»‌گفتن‌های خود و تماشای منفعلانه رفتار ساواک و تقلیل جایگاه نخست‌وزیر مشروطه به رییس دفتر پادشاه، هم رژیم را به سوی نابودی سوق داد و هم خود را در هر دو حکومت گرفتار ساخت و جان بر سر آن نهاد.