ساخت بنایی براساس تعابیر ۹ گانه‌ی آسمان!

به گزارش قائم آنلاین، مسجد «شیخی‌ها» که با عناوین «خانی‌ها» و «آقایی‌ها» نیز در گذشته معروف بوده، یکی از آثار معماری قرون اولیه اسلام یعنی سده‌های سوم و چهارم هجری قمری است لذا از نظر سبک معماری نیز مشابه مساجد جامع فهرج و میبد است.

این مسجد که در کتب تاریخی مورخان حتی افرادی همچون ایرج افشار نیز مورد عنایت قرار نگرفته، ساختاری درونگرایی داشته که به استفاده اقلیت مذهبی «شیخیه» مربوط می‌شده و نامگذاری آن نیز به همین دلیل بوده است.

مسجد «شیخی‌ها» که تقریباً بنایی ناشناخته‌ای در شهر تاریخی یزد محسوب می‌شود، در دوران صفویه به طور گسترده‌ای به لحاظ پوشش، بازسازی شده و البته در دوره‌ی زندیه یا قاجاریه نیز با الحاق یک گنبد درونگرا به نهایت توسعه رسیده است.

این مسجد که در محله وقت‌الساعت و در نزدیکی مسجد جامع یزد قرار گرفته است، در حالت کلی دارای دو بخش زمستانه و تابستانه است.

مسجد شیخی‌ها دارای تزئینات خاصی است که به زیر لایه‌هایی از گچ و اندود دوره‌های بعد پوشیده شده و همچنین ستونی دارد که کاربرد پیشرفته آن در مدیریت وزن این بنا، آن را از ستون‌های ساده مساجد آن دوران متمایز کرده است.

نوع ساخت و ملات سقف این مسجد که به نوعی دارای تراکم پایین و دانه‌بندی درشت بوده، از انواع طاق‌هایی با مقاومت پایین است که در بناهای دیگر و حتی در ارگ بم نیز دیده شده و همین عامل منجر شده است تا بخش‌هایی از طاق مسجد به مرور زمان فرو بریزد، هر چند که تا حدودی نوع آجرچینی ساختمان این مسجد به مقاومت آن کمک کرده است.

ساخت مسجد شیخی‌ها براساس نوعی الگوی معماری به نام «۹ گنبدی» که الگویی خاص و برگرفته از علم کیهان‌شناسی سنتی و تعابیر ۹ گانه آسمان است، بنا شده است.

البته این الگوی معماری به ویژه برای ایجاد مساجد دوران اسلامی است اما تنها مختص بناهای اسلامی نیست به نحوی که از این الگو که مربع را به ۹ قسمت تقسیم می‌کند، در چندین صفه‌ی بنای تخت جمشید نیز به وفور استفاده شده و تنها تفاوت آن در نوع پوشش بکار گرفته شده، است.

اما مهمترین نکته در مورد بنای مسجد شیخی‌ها نوع پوشش سقف آن برگرفته از سبک پوشش‌های دوره ساسانی تحت عنوان «تاق آهنگ» است، در حالی که در آن دوران استفاده از الگوی پوشش دوار به صورت گنبد مرسوم بوده است.

این که مسجد شیخی‌ها برخلاف بسیاری از مساجد دوران اولیه به صورت اصیل باقی مانده و طبق اسناد و شواهد تنها بازسازی آن متعلق به دورانی است که بارش سنگین برف به آن آسیب زده، یکی از مهمترین ارزش گذاری‌های قابل توجه این بنا محسوب می‌شود.

کتیبه‌ای که در بنا متعلق به سال ۹۷۵ هجری قمری است، گویای تاریخ ساخت آن است و نقر شدن عبارت «یا علی» به خط ثلث بر بدنه این مسجد نیز متضمن حکومت شیعی صفوی بر این منطقه در گذشته بوده، همانطور که چنین نشانی در برخی از مساجد دیگر کشور نیز به همین دلیل نقر شده است. البته نقوش دیگری مانند پرنده، پنجه دست و گل نیز روی دیوار مسجد مشاهد شده است.

هر چند که این بنای تاریخی و ارزشمند به علت استفاده اقلیت مذهبی «شیخیه» ارتباط بصری با بیرون ندارد و معماری اصیل آن به گونه‌ای مهجور مانده است ولی مطلب با اهمیت‌تر دیگر در مورد آن، نیاز اساسی این مسجد به مرمت است.

«سیدمصطفی فاطمی» در گفت‌وگو  با بیان این که مسجد شیخی‌ها جز یکی از بناهای شاخص معماری و تاریخی شهر یزد است، می‌گوید: این بنا در حال حاضر در مرحله عملیات‌های باستان‌شناسانه است چرا که قدمت زیاد و وجود آثار تاریخی دوران مختلف، آن را مستلزم باستان‌شناسی کرده و مرمتش را به پس از آن به تعویق انداخته است.

این مسئول همچنین با اعلام عدم تخصیص اعتبار به بناهای تاریخی استان، اظهار می‌کند: هرچند تا زمانی که عملیات باستان‌شناسی این مسجد انجام نشود، نمی‌توان انجام هیچ عملیاتی مربوط به مرمت و بهسازی آن را انتظار داشت اما این بنای تاریخی نیز مانند سایر بناها هنوز در انتظار اعتبار جهت مرمت است.