قیام ۱۵ خرداد، متنِ نهضت امام خمینی(ره) را شکل داد

به گزارش قائم آنلاین، قیام ۱۵ خرداد که به دنبال دستگیری امام خمینی (ره) در بسیاری از شهرهای ایران رخ داد و منجر به شهادت عده زیادی از مردم شد، سر آغازی بر پایان حکومت پهلوی در ۱۵ سال بعد بود. قیام مردمی ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ به عنوان مبدا و سرآغاز انقلاب اسلامی بود که منشأ تحولات وسیع داخلی و بین‌المللی شد. قیامی برخاسته از خاستگاه مذهبی و ملی علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی و در جهت حفظ حریم مرجعیت و روحانیت شکل گرفت. قیام ۱۵ خرداد جنبشی است ماندگار که راه مبارزه در برابر ظلم و ستم را به مردم آموخت و رهبر و پیشوای انقلاب نیز با مشاهده حمایت و پشتیبانی مردم از او، با اتکا به خداوند و این حمایت مردمی، در راه مبارزه با دیکتاتوری پهلوی گام‌های خود را راسخ‌تر برداشت. سؤالی که مطرح است، چرا این واقعه اتفاق افتاد؟

برای بررسی بیشتر این حادثه، علل به وجود آمدن و پیامدهای آن در تحولات سیاسی جامعه ایران و تأثیر آن در پیروزی انقلاب اسلامی، خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان با بهمن زینلی- استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، به گفت‌وگو پرداخت که در ادامه می‌خوانید:

رخداد ۱۵ خرداد، محصول یک جریان ۱۰ ساله بود

زینلی گفت: حادثه قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در واقع محصول یک جریان ۱۰ ساله بود. بعد از کودتای ۲۸ مرداد که آمریکایی‌ها موفق شدند ساختار دولت در ایران را به نفع خودشان در رقابت با انگلیسی‌ها عوض کنند به تبع این اتفاق مجموع برنامه‌ها و اقداماتی را در ایران اجرا کردند.

وی افزود: اصلی‌ترین هدف آمریکا تسلط بر دولت به لحاظ ماهیت دولتی بود چرا که ساختار دولت ایران از سال ۱۳۳۲ مبتنی بر دولت نفتی بود و همین امر سبب شد که آمریکایی‌ها برای پیش برد اهدافشان که در همین راستا بود اقداماتی را انجام دهند.

این استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، گفت: مهمترینِ این اقدامات یک سری اصلاحاتی بود که باید در ایران انجام می‌شد، آمریکایی‌ها توجیه می‌کردند با توجه به شعارهایی که کمونیست‌ها در ایران سر می‌دهند باید حاشیه امنی برای خود درست کنند. در این زمان جنگ سرد هم آغاز شده بود و یک رقابت ایدئولوژیک میان شرق و غرب ایجاد شده بود که ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی بیشتر در معرض طمع‌ورزی‌ها بود.

زینلی در همین خصوص ادامه داد: بر همین اساس آمریکایی‌ها مجموعه اقدامات و اصلاحاتی را در ایران تدارک دیدند که این اقدامات شامل اصلاحات ارضی در ایران و اهدای حق رأی به اقلیت‌های مذهبی بود که به خصوص آمریکا تأکید بر امکان رشد و به قدرت رساندن جریان بهائیت داشت. همچنین بحث مشارکت زنان در امور مختلف را مطرح کردند. این اقدامات در حال انجام بود تا هدف اصلی آمریکا که حفظ منافع اقتصادی و به تعبیری همسان‌سازی اقتصاد ایران در راستای اقتصاد آمریکا بود صورت بگیرد.

وی گفت: این اقدامات جدای از ضررهایی که برای ایران داشت، ضرورت حضور مستشاران آمریکایی را در عرصه‌های مختلف و به طور مشخص عرصه نظامی و اقتصادی فراهم می‌کرد. کثرت این مستشاران ضرورت وضع یک سری قوانین حمایتی از آنان را نیز ملزم می‌کرد. این امر سبب شد که در انتهای این اقدامات آمریکایی‌ها بحث اعطای “حق قضاوت کنسولی” یا “کاپیتولاسیون” را مطرح کنند.

“حق قضاوت کنسولی” موجب اعتراض شدید نیروهای مذهبی شد

این استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، تصریح کرد: مجموع این اقدامات به طور طبیعی واکنش نیروهای مذهبی را سبب شد. در عرصه مذهبی بعد از فوت آیت‌الله بروجردی، امام خمینی (ره) مدیریت سیاسی نیروهای مذهبی را بر عهده داشت، البته نیروهای ملی- مذهبی و چپ‌ها نیز به نوعی مخالف این اقدامات بودند، اما نقطه عطف این اقدامات “حق قضاوت کنسولی” بود که موجب اعتراض شدید نیروهای مذهبی شد و نیروهای “چپ”، چون حدس می‌زدند در آینده، شوروی چنین امتیازی را درخواست کند زیاد اعتراضی به حق قضاوت کنسولی نکردند.

زینلی خاطرنشان کرد: در واقع این اقدامات رژیم و اعطای این امتیازات به آمریکایی‌ها زمینه شکل‌گیری نهضت ۱۵ خرداد را به وجود آورد. واکنشی که حکومت نسبت به مخالفت امام (ره) و نیروهای مذهبی نشان داد و وقایع قم، منتج به دستگیری و تبعید امام (ره) از کشور شد که همه این عوامل دست به دست هم دادند تا قیام ۱۵ خرداد رخ داد که البته بخشی از این قیام در ورامین تجلی پیدا کرد که قوه قهریه حکومت بسیاری از تظاهرکنندگان ورامین را به خاک و خون کشید.

وی گفت: حکومت قصد داشت از یک منطقه زهر چشم بگیرد تا دیگر مناطق کشور جرأت خیزش نداشته باشند که دقیقاً برعکس شد و طی یک فرایندِ طولانی حضور آمریکا در کشور که اوجش در این ۱۰ سال بود مجموعه اقداماتی را فراهم کرد که منجر به اقدام قاطع جامعه مذهبی و در رأس آن روحانیت شد، رویارویی و درگیری حکومت با نیروهای مذهبی که منجر به دستگیری امام راحل شد زمینه اعتراض عمومی را فراهم کرد که این اعتراض عمومی در یک‌جا خشونتش عیان شد و در روز ۱۵ خرداد بسیاری از مردم معترض به شهادت رسیدند.

حادثه ۱۵ خرداد ماهیت رژیم پهلوی را آشکار کرد

این استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، ادامه داد: حادثه ۱۵ خرداد علی‌رغم اینکه در یک منطقه حاشیه‌ای رخ داد، اما دقیقاً متن نهضت امام خمینی (ره) را شکل داد و برای نخستین بار چند پیام را به جامعه ایران و جامعه جهانی مخابره کرد. نخست اینکه حادثه ۱۵ خرداد ماهیت رژیم پهلوی را آشکار کرد، آمریکایی‌ها قصد داشتند حکومت پهلوی را یک حکومت مردمی و “رفرمیستی” معرفی کنند، اما این اتفاق و واکنش حکومت به اعتراض مردم، تمام آن تلاش یک دهه‌ای آمریکایی‌ها و حکومت پهلوی برای مردمی نشان دادن رژیم را از بین برد.

۱۵ خرداد، چهره واقعی آمریکا را بر ملأ کرد

زینلی افزود: دومین تأثیر قیام ۱۵ خرداد واکنشی بود که آمریکایی‌ها به آن نشان دادند و از سرکوب قیام حمایت کردند. تا این تاریخ از آمریکا یک چهره منفی مداخله گرایانه در جهان نداریم و بعد از کودتای ۲۸ مرداد، آمریکایی‌ها هنوز در جهان لو نرفته‌اند و اینگونه برای جهانیان کودتا را جلوه داده‌اند که این کودتا داخلی بوده است و ربطی به ما ندارد، اما حادثه ۱۵ خرداد آن وجهه و چهره‌ای که آمریکا برای خود درست کرده بود و حتی در کودتای ۲۸ مرداد هم، جامعه جهانی با این چهره آشنا نشده بود، این چهره کاملاً برملا شد چون آمریکا ناچار شد از اقدام شاه در سرکوب قیام، حمایت کند.

۱۵ خرداد نشان داد تمام نیروها حولِ جریان مذهبی، معنا پیدا می‌کنند

وی گفت: سومین تأثیر قیام ۱۵ خرداد، راه و روش جدیدی بود که ایجاد شد. نیروهای چپ و ملی‌گرا سابقه مبارزاتی زیادی در زمان رضاشاه داشتند و فعال بودند، اما ۱۵ خرداد نشان داد همه این حرکت‌ها و جریان‌ها زمانی می‌تواند اقدامشان منجر به توفیق شود که یک جریان مذهبی از آن حمایت کند. در آن سال‌ها اصطلاحی به کار می‌بردند که مذهب تقویت کننده نهضت است که این شعار در قیام ۱۵ خرداد کاملاً آشکار شد و نیروهای مذهبی از این تاریخ به بعد ظهور کردند.

این استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، گفت: قیام ۱۵ خرداد عملاً این پیام را داد که اگر کسی می‌خواهد با این حکومت مبارزه کند و این مبارزه منجر به نتیجه بشود مهم‌ترین جریانی که می‌تواند در این مسیر گام بردارد جریان مذهبی است و این مهمترین پیام رخداد ۱۵ خرداد به نیروهای داخلی بود.

زینلی خاطرنشان کرد: بنابراین مهمترین عامل این خیزش همان دادن حق قضاوت کنسولی به مستشاران آمریکایی بود. رژیم ۶ ماه با این مخالفت‌ها مبارزه می‌کرد و عامل شتاب‌زده نهضتِ ۱۵ خرداد، دستگیری امام راحل بود. در همین‌جا بود که شاکله نهضت امام (ره) شکل گرفت و ۱۵ سال بعد در سال ۱۳۵۷ انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید. پس رخداد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ زمینه ساز پیروزی انقلاب شد.

وی گفت: تعداد شهدای قیام ۱۵ خرداد مشخص نیست چرا که نیروهای امنیتی مطبوعات را سانسور می‌کردند و یک فضای خفقان‌آور در جامعه حاکم شده بود که امکان هر تحقیقی در این خصوص را سلب کرده بود.