فوک‌های بی‌پناه خزری در چند قدمی انقراض

به گزارش قائم آنلاین، فوک خَزَری یا به زبان بومی استان‌های شمالی سگِ آبی، یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیا است که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند. این‌گونه تنها پستاندار دریای خزر به‌شمار می‌آید و به دلیل صیدِ بی‌رویه و به هم خوردن شرایط زیستی و کاهش شدید جمعیّت نیازمند جدی حمایت بین‌المللی است.

فوک خزری به‌طور میانگین ۱٫۵ متر طول و ۸۰ کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچک‌ترین انواع فوک در دنیا به‌شمار می‌رود که در میان هزار نوع جاندارِ خزری، تنها پستاندار این دریا به‌شمار می‌آیند.

فوک‌ها، جانورانی با ارزش‌اند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی در دریای خزر به وجود می‌آورند و نابودی آن‌ها اکوسیستم خزر را به خطر می‌اندازد. فوک‌ها در تابستان، بهار و پاییز بیشتر در آب‌های نیمه جنوبی خزر از جمله ایران زندگی می‌کنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای خزر به ویژه روسیه مهاجرت می‌کنند.

با افزایش نگرانی‌ها در پی نابودی حجم زیادی از جمعیت این گونه منحصر به‌فرد در دریای خزر، اولین و تنها مرکز حفاظت از فوک خزری در کشور ایران در سال ۲۰۱۰ رسماً شروع به کار کرد، هدف این مرکز نجات فوک‌های آسیب دیده، آموزش ماهیگیران، ارتقاء سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، تحقیقات و البته گسترش فعالیت‌های حفاظتی به سایر کشورهای حوزه خزر بوده‌ است.

پس از آن و طی سالیان اخیر، تمامی کشورهای حاشیه خزر به جز کشور روسیه شکار این‌گونه ارزشمند را ممنوع اعلام کردند. در پی تلاش‌های حامیان فوک خزری در منطقه خزر، وزیر محیط زیست کشور روسیه نیز شکار قانونی فوک‌ها را به صورت موقت و به مدت یک سال ممنوع اعلام کرد. در حال حاضر هم هر سال تعداد زیادی از آن‌ها در تورهای ماهی‌گیران گرفتار می‌شوند و به دلیل اینکه برخی ماهی‌گیران می‌پندارند که فوک‌ها از ماهیان تجاری، که منبع ارزش‌مندی برای آنان هستند، تغذیه می‌کنند؛ توسط انسان‌ها کشته می‌شوند.

البته گرم‌شدن زمین، باعث ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای خزر، و در نتیجه نابودی زیستگاه‌های فوک شده‌ است و دانه دانه عوامل مذکور تهدیداتی جدی برای حیات این گونه دوست داشتنی دریای خزر محسوب می‌شوند که برای اطلاع از آخرین وضعیت آن به سراغ یکی از مسئولان آگاه و مرتبط با حفظ و نگهداری این گونه در استان مازندران رفتیم که متن این گفت‌وگو را در ذیل می‌خوانید:

کامران نصیر احمدی رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ما در خصوص آخرین وضعیت تنها بازمانده پستاندار دریای خزر گفت: فوک خزری تنها پستاندار دریای خزر است که در رأس هرم غذایی نیز وجود دارد.

وی افزود: قبلا همین فوک از خرچنگ‌های دریایی تغذیه می‌کرد و غذای مورد علاقه‌اش، خرچنگ دریایی بود اما با انقراض و حذف این خرچنگ‌ها از دریای خزر، انواع ماهی‌ها به ویژه ماهی کلیکا به‌عنوان منبع اصلی تغذیه فوک‌ها به شمار می‌آید.

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران خاطرنشان کرد: تهدیداتی که غذای این پستاندار را مورد تهدید قرار دهد، در واقع حیات خود این جانور دریایی را نیز مورد تهدید قرار می‌دهد.

این مسئول ادامه داد: فوک در زنجیره غذایی وابسته به کلیکا است، کلیکا وابسته به زئوپلنگ ‌تون است، زئو پلنگ‌تون خودش وابسته به فیتو پلنگ‌تون است و این زنجیره می‌آید و تا به بخش میکروسکوپی می‌رسد.

نصیر احمدی بیان کرد: عملا زئو و فیتو پلنگ‌تون های بومی دریای خزر از بین رفته‌اند و دیگر آن موجودات چند دهه قبل یعنی ۷۰ سال پیش نیستند و حتی زئوپلنگ‌تون ها و فیتو پلنگ تون‌های فعلی موجود در دریای خزر جزو گونه‌ای مهاجمی هستند که وارد شدند و اکنون علیرغم اینکه شاخص این دریا نیستند، وارد شدند، شرایط را پذیرفتند و حالا بومی شدند.

وی متذکر شد: ماهی کلیکا چند تا تهدید را در دور و بر خودش می‌بیند که یکی از آن‌ها بحث صید غیر مجاز است، اما بحث اصلی که ارزیابی ذخایر ماهی‌های کلیکا را تحت‌الشعاع خودش قرار داده، وارد شدن شانه‌داران مهاجم دریای خزر است.

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران عنوان کرد: دو گونه وارداتی از دریای سیاه به دریای خزر آورده شدند، اما یکی از گونه‌ها به نام بورِآ نتوانست شرایط زیستی اینجا را بپذیرد اما گونه دیگر با نام  نمیوپسیس تحمل کرد و این در حالی بود که بورِآ، دشمن طبیعی این گونه بود و با از بین رفتن بورِآ، نمیوپسیس ماند و دریای خزر و عظمت و این همه حجم غذا که در درجه نخست تخم ماهی کلیکا باشد و همه را مصرف کرد و به یک‌باره ذخایر ماهی کلیکا در دریای خزر کم شد.

این مسئول اعلام کرد: حال کاهش منبع اصلی تغذیه فوک‌ها را بگذارید کنارِ صید غیرمجاز و صیدهای بیش از حد و ظرفیت دریا، تا متوجه کاهش آنی حجم و ظرفیت ماهی کلیکا در دریای خزر شوید که تهدید آن نیز تهدید جدی حیات فوک‌ها به شمار می‌رود.

نصیر احمدی افزود: وقتی حجم ماهی کلیکا در دریای خزر کم می‌شود، از آن سو هم یک‌دفعه غذا در دسترس گونه فوک کم می‌شود و از آن‌جا که جمعیت فوک بر اساس میزان غذا تنظیم می‌شود، لذا به همان نسبت از جمعیت فوک‌های خزری کاسته می‌شود.

وی ادامه داد: از آن‌جا که کلیکاها به صورت کُلُنی زندگی می‌کنند، به راحتی در دسترس غذایی فوک‌ها قرار می‌گرفتند؛ و شکار این گونه آسان‌تر از سایر گونه‌های دریایی برای فوک‌ها بود، به همین خاطر با کاهش حجم و ظرفیت کلیکاها، جمعیت فوک‌ها نیز به مرور زمان کم شد.

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران تصریح کرد: حالا این کاهش جمعیتی فوک‌ها را کنار عوامل دیگری نظیر آلودگی نفتی در دریای خزر و صید بی رویه فوک در شمال که توسط کشورهای قزاقستان، آذربایجان و روسیه انجام می‌شود،  بگذارید و می‌بینید که چرا یک‌باره جمعیت یک میلیون قطعه‌ای فوک حالا به کمتر از ۱۰۰ هزار قطعه رسیده است.

این مسئول اظهار کرد: در این بحبوحه، ویروس جدیدی از سگ‌های حاشیه دریا به فوک‌ها منتقل می‌شود که در پی به ساحل آمدن فوک‌ها برای استراحت و شیردادن به نوزادانش رخ داد که در پی آن، حجم وسیعی از این گونه را از بین برد.

وی تاکید کرد: حال می‌بینید که عواملی ناشناخته نظیر همین ویروس سگی، شکار بی رویه، حجم کاهش آبزیان، آلودگی‌های نفتی، روانه شدن سایر آلاینده‌های صنعتی، کشاورزی، شهری، پسماند و رودخانه‌ها دست به دست هم دادند تا طی سالیان اخیر، حیات این گونه ارزشمند در دریای خزر به مخاطره و در چند قدمی انقراض قرار گیرد.

نصیر احمدی یادآور شد: در مجموع دو عامل عمده‌ای که همه پرندگان، پستانداران، خزندگان و موجودات زنده دریایی دنبال آن هستند این است که غذا داشته باشند و پناه، از این حیث، بخش غذای فوک‌ها که تحت‌الشعاع قرار گرفته است و بخش پناهش می‌ماند که باید این پستاندار دارای یک جای آرام و با امنیت در دریا و سواحل خزر باشد.

وی بیان کرد: در ۴۷۰ کیلومتر سواحل دریای خزر استان مازندران و حتی اگر استان‌های گلستان و گیلان را هم به آن اضافه کنیم، چند درصد ساحل، امنیت بالایی دارد تا وقتی فوک‌ها به سواحل می‌آیند بتوانند استراحت داشته باشند، غذادهی داشته باشد یا به بچه‌اش برسد و هر آنچه که در ساحل دریا، نیازش را برطرف کند، فراهم است؟

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران عنوان کرد: شاید حداکثر میزان سواحل امن استان و حتی استان‌های همجوار به ۳ درصد هم نرسد، و شاید تنها ساحل امنی که یک مقدار برای این امر برای فوک‌ها وجود دارد، سواحل ۶۸ کیلومتری میانکاله در مازندران است که آنجا هم ما یک معضل دیگری داریم که آن گیر افتادن فوک‌ها در تور ماهی‌های صیادی است.

این مسئول افزود: چند سالی است که آموزش به این صیادان و جامعه هدف آغاز شده است و الآن با راه‌اندازی مرکز امداد و نجات فوک، در صورت بروز چنین اتفاقی، سریعا اطلاع داده می‌شود و آزادسازی صورت می‌گیرد در حالیکه در گذشته، این فوک‌ها کشته می‌شدند.

نصیراحمدی اضافه کرد: فوک جانوری بسیار خجالتی و ترسو است که خیلی زود تحت‌الشعاع تهدیدها قرار می‌گیرد و باید مراقبت‌های لازم از این پستاندار منحصربه‌فرد دریای خزر صورت گیرد.

وی اعلام کرد: طی ۲۰ سال اخیر، تعداد فوک‌ها از یک میلیون قلاده به کمتر از ۱۰۰ هزار قلاده رسیده است و این حاکی از کاهش ۹۰ درصدی جمعیتی این پستاندار طی این بازه زمانی است.

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران متذکر شد: جز فوک هیچ پستاندار دیگری در دریای خزر زندگی نمی‌کند و به عنوان تنها پستاندار دریای خزر محسوب می‌شود.

این مسئول در پاسخ به این سوال که با توجه به عدم دسترسی دریای خزر به آب‌های آزاد دنیا این حیوان چگونه در این دریا زندگی می‌کند؛ گفت: دریای خزر بازمانده دریای تتیس است و لذا این گونه بازمانده آن دوران است و قدمت حضور این گونه در دریای خزر به چندین قرن قبل بر می‌گردد که اکنون در چند قدمی انقراض قرار دارد.

نصیراحمدی در پاسخ به این سوال که آیا می‌شود گونه‌های دیگری را به موجودات حال حاضر دریای خزر اضافه کرد یا خیر، گفت: اصولا اضافه و یا کم کردن گونه در یک اکوسیستم بسته و شکننده‌ای نظیر دریای خزر، به شدت در حال بررسی‌های خیلی بزرگ است و نمی‌توان تبعات آن را پیش بینی کرد چرا که آن‌قدر این محیط پیچیده است که با هیچ روش و مدلی نمی‌توان آن را پیش بینی کرد.

وی مطرح کرد: ما یک اصلی در حیات وحش داریم که به اصل تسلیحات رقابتی مشهور است، این اصل می‌گوید جمعیت صید و صیاد به یکدیگر وابسته است و اگر صید زیاد شود صیاد زیاد و اگر صید کم شود، صیاد هم کم خواهد شد.

رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست مازندران افزود: در این اصل، برداشت هم قانون دارد و می‌گوید شما باید نصف ظرفیت بُرد زیست محیطی یک جمعیت را می‌توانی برداشت کنی، یعنی از نصف یک خط جلوتر بروی، آن جمعیت نمی‌تواند خود را ریکاوری کند و موفق شود خود را دوباره احیا کند و وضعیت برخی گونه‌ها نظیر همین فوک خزری به این منوال است.

این مسئول تصریح کرد:  چیزی که اکنون دریای خزر به آن نیاز دارد شناسایی دقیق از تنوع زیستی گونه‌ها با تمام اطلاعات و مشخصات هر یک از گونه‌ها به نحوی که اگر ماهی سفید در دریای خزر وجود دارد، همه چیز این گونه را بدانیم و بشناسیم، تهدیداتش را بشناسیم، بدانیم محل استقرار جمعیت‌های اصلی‌اش کجا است، و تا این موارد را ندانیم و دسترسی به این مشخصات پیدا نکنیم، مدیریت کردن با حرف امکان پذیر نیست و باید اطلاعات داشته باشیم.

به گفته نصیراحمدی، در دریای خزر بیش از ۵۰۰ گونه اصلی گیاهی و جانوری در حال زندگی هستند و دارای یک تنوع زیستی بسیار خوبی است و در این میان، تنها موجود منحصر به فرد دریای خزر، فوک‌ها هستند که در هیچ کجای دیگر دنیا وجود ندارد.