چالش‌های تدریس ریاضی در ایران

به گزارش قائم آنلاین، دکتر زهرا گویا، عضو هیئت علمی دانشکده علوم ریاضی دانشگاه شهید بهشتی، در وبیناری به مناسبت دهه ریاضیات که در وب‌سایت دانشکدۀ علوم دانشگاه علم و فناوری مازندران برگزار شد، در پاسخ به پرسش «ریاضی شما را انتخاب کرده یا شما ریاضی را؟» به نقد و بررسی دربارۀ چالش‌های مهم تدریس ریاضی در ایران پرداخت.

دکتر گویا با بیان این‌که «ریاضی افراد را انتخاب می‌کند،‌ یا افراد ریاضی را؟!» اظهار کرد: همه‌ ما به خوبی و بی‌هیچ تعارفی می‌دانیم که وضعیت آموزش ریاضی در ایران خوب نیست. اغلب ما به دستاوردهای گذشته‌مان تکیه داریم و این کفایت نمی‌کند؛ این‌که در آینده چه باید بکنیم، به مراتب اهمیت بیشتری دارد. در کل، جذب شدن به ریاضی از سه طریق اتفاق می‌افتد؛ یا افراد ریاضیات را انتخاب می‌کند، یا ریاضیات افراد را و یا این‌که افراد با دست سرنوشت به سوی ریاضیات هدایت می‌شوند. شاید اولین چیزی که در حال حاضر ذهن‌ها را به خود مشغول کند، این باشد که در حال حاضر و در این اوضاع و احوال بحرانی جهان، آیا ریاضی و ریاضی‌دانان توانسته‌اند برای بهبود اوضاع کاری کنند؟ اگر آری، از چه طریق و چگونه؟ آیا این تغییر و بهبود، از طریق آموزش‌های دانشگاهی یا برنامه‌های ریاضیاتی آکادمیک صورت گرفته‌اند؟ آیا رشته‌های دیگر توانسته‌اند راه‌حلی بیافرینند؟

این استاد برجسته ریاضی، دربارۀ چگونگی و نحوۀ انتخاب رشتۀ ریاضی گفت: آیا نمود علاقه به ریاضی در دانش‌آموزان کافی‌ است، یا این‌که مسئولان آموزشی مدارس با تشخیص درست و به موقع دانش‌آموزان علاقه‌مند و مستعد در درس ریاضی، می‌توانند زمینه‌ ادامه تحصیل آن‌ها را در دانشگاه فراهم کنند؟ مدرسه از چه طریقی دانش‌آموزان مستعد ریاضی را شناسایی می‌کند؟ آیا آزمون‌های مدارس، می‌توانند به تنهایی معیار خوبی برای تشخیص باشند؟ در دانشگاه با علاقه‌مندان یا دانشجویان رشته‌ ریاضی چگونه برخورد می‌شود، آیا تاکنون به این فکر کرده‌اید که دلیل جذابیت ریاضی برای یک دانشجو در چیست؟ شاید انتزاع ریاضی برای ریاضی‌خوانان جذاب است یا این‌که فائق آمدن به سختی‌ها، مسائل و پیچیدگی‌های ریاضی باعث بروز حس غرور و پیروزی در فرد می‌شود و همین او را به سمت و سوی دنیای اعداد سوق می‌دهد. شاید به عنوان یکی از عوامل جذابیت در این درس، بتوان به لذت کشف و مواجهه با دنیای مسائل هم اشاره کرد. اما این‌ها تمام دلایل تقاضا برای ورود به این رشته نیست؛ نیاز شغلی هم از عواملی است که همه ساله عده‌ای از متقاضیان ورود به دانشگاه را برای تحصیل، ترغیب می‌کند. آمادگی برای تربیتِ مدرس، معلم، صنعتگر، مهندس و حتی کارمند، همه و همه از دلایل و عواملی‌ است که آیندۀ شغلی یک نوجوان را تضمین و او را برای ورود به عرصه ریاضیات، تشویق می‌کند. بدیهی‌ است که منظور از «ریاضیات» صرفاً رشته‌ ریاضیات است، نه مهندسی و دیگر شاخه‌های فنی. اما متاسفانه اکثریت دانشجویان ما در این گروه قرار می‌گیرند؛ طوری که گویی تسلیم تقدیر و سرنوشت‌شان می‌شوند و بدون علاقه‌ کافی، یا نبوغ افسانه‌ای و با گوش سپردن به توصیه‌ها و تبلیغات، ریاضی می‌خوانند.

وی افزود: بدون تعارف بگوییم، بیشتر دانشجوهای ریاضی ما، با انتخاب‌های شسته‌رفته و دقیق در دانشگاه قرار نمی‌گیرند؛ و در دوران تحصیل، نه ستاره‌ شانس ریاضی روی شانه‌شان می‌نشیند و نه خودشان با میل و رغبت چندان، در آغوش ریاضی قرار می‌گیرد. تخصص من در آموزش عمومی است.

دکتر گویا در ادامه اضافه کرد: شاید ما به‌عنوان معلمان ریاضی کشور، نباید مدام تکرار کنیم که «ریاضی ملکه علوم است»؛ تبعات منفی این حرف کم نیست. بسیاری از کسانی که به سادگی وارد این رشته شدند، طبق این باور دچار غرور شدند، عده‌ای بیش از پیش به آینده امیدوار شدند و بعد از ورود به کار ناکام ماندند و عده‌ بسیاری هم اعتماد به نفس‌شان را از دست دادند.

دکتر گویا ادامه داد: حالا و در دوران کرونا، برای تجدید نظر در خیلی چیزها فرصت داریم، مثل آموزش. جالب است بدانید از آغاز شیوع پاندمی کرونا تاکنون، معلمان مدارس به مراتب بسیار بهتر از استادان دانشگاهی عمل کرده‌اند. چرا که آن‌ها مدام راه‌حل‌های خلاقانه‌تری را برای ارزیابی کشف می‌کنند. معلمان در این دوران، به بهانه‌های مختلف چک می‌شوند؛ این هم خوب است و هم بد. از خوبی‌هایش می‌توان به آگاهی بیشتر والدین از آموزش‌های دانش‌آموزان اشاره کرد و از معایبش هم می‌توان فشارهای روانی بسیاری که به معلمان وارد می‌شود را مورد انتقاد جدی قرار داد. مدرسه و دانشگاه به شدت به یکدیگر وابسته‌اند. اوضاع آکادمی به مراتب از مدرسه وخیم‌تر است و من بارها این را هشدار داده‌ام.

وی در پاسخ به سوال دربارۀ «رسالت آموزش عالی در پرورش کسانی که به صورت اتفاقی به رشته ریاضی وارد شده‌اند، چیست؟» اظهار کردند: ریاضی اگر به‌صورت سطحی ارزیابی شود، از پول‌سازترین رشته‌هاست. ریاضی سطوح بالای مدارس را نمی‌توان با شعر و آهنگ و روش‌های متداول امروزی آموزش داد. برنامه‌های تلویزیونی‌ آموزشی‌ای که در دوران کرونا برای تدریس ساخته می‌شوند، به هیچ عنوان کافی نیستند. قرار نیست با این روش‌های اشتباه، مفاهیم پیچیده‌ ریاضیاتی را به دانش‌آموزان آموزش دهیم. «افسانه‌سازی» برای دانش‌آموز مقاطع دبیرستان هیچ موضوعیتی ندارد. شاید عجیب به‌نظر بیاید، اما میانگین بالاترین درصدها در کنکور، برای درس زبان انگلیسی است که معمولاً دانش‌آموزان آن را خارج از مدرسه یاد می‌گیرند. یعنی سالانه میلیاردها تومان برای آموزش در کشور هزینه می‌شود، بدون هیچ نمود بیرونی! این‌ها همه در حالی است که بچه‌ها با فهم خودشان هم می‌توانند کتاب درسی را بخوانند و از پس دروس عمومی در کنکور بربیایند! چیزی که در آموزش‌های مدارس لازم است، فهمی متعارف از درس، خصوصاً درس ریاضی است و نه هیچ چیز دیگر! شاید همین خطاهای جزئی باعث شده که در سال‌های اخیر، شمار داوطلبان متقاضی به رشته‌های ریاضی کمتر شود؛ این یک معضل است.

دکتر گویا برای بیان بهتر راهکارها گفت: آلن شولفید یک استاد آموزش ریاضی در دانشگاه برکلی کالیفرنیاست. به عقیدۀ این استاد ریاضی، در تدریس «باید و نباید» وجود ندارد. در تدریس هیچ چیز مطلق نیست؛ چون آموزش، انسان و مفاهیم انسانی مطلق نیستند. شونفیلد بر این باور است که یک معلم باید به پنج نکته توجه کند تا بتواند مفاهیم ریاضی را به نحواحسن و به قوی‌ترین حالت به دانش‌آموزانش منتقل کند:
محتوا: محتوای قوی، طراحی خوب، کناره‌گیری از حاشیه‌ها و عمیق بودن محتوا.
مطالبه‌ شناختی: این‌که معلم تا چه اندازه از تدریس به دانشجو، انتظار درگیر شدن را دارد.
دسترسی عادلانه به محتوا: این‌که معلم چگونه می‌تواند روشی را طراحی و ابداع کند که افراد در سطوح مختلف آن را دریافت، فهم و درک کنند و به هیچ عنوان احساس اضطراب یا نگرانی نداشته باشند.

تولید دانش: در رویکرد ساخت‌وسازگرایی «فرد» بخشی از جریان تولید و در واقع، «عامل» جریان تولید دانش است. توانایی در تولید دانش، در دانش‌‎آموز احساس خوبی به‌همراه می‌آورد و باعث هویت جدیدی در او می‌شود.
ارزشیابی تکمیلی: ارزشیابی به روش سنتی دیگر جواب نمی‌دهد. این مرحله از آموزش، در طول جریان تدریس به وجود می‌آید، به مرور شناخت می‌دهد و قضاوت منصفانه را ثمربخش می‌کند.

دکتر گویا ادامه داد: نکاتی در برگزاری کلاس‌های آموزشی، خصوصاً در درس ریاضی وجود دارد که تکرارش خالی از لطف نیست. مثلاً یادگیرندگان باید در کلاس احساس امنیت کنند. دانش‌آموز نباید از اشتباه کردن بترسد. در صورت بروز خطا، نباید تمسخر شود و نباید از ترس مورد تمسخر واقع شدن، خودش را سانسور کند. در گذشته باور بر این بود که بچه‌ها نباید در کلاس اشتباه کنند، اما حالا وقت آن است که این مفاهیم دور ریخته شود. کلاس محل اشتباه کردن است. دانش‌آموز اجازه دارد در کلاس خطا کند و نباید مورد مذمت دیگران قرار بگیرد. «خطا» بخشی از آموزش است. دانش‌آموز در کلاس به هیچ وجه نباید حس کند که اگر سوالی را دوباره و چندباره بپرسد، ممکن است باعث خستگی و آزار دیگران شود.

عضو هیلت علمی دانشگاه شهید بهشتی هم‌چنین خاطرنشان کرد: به ‌طور کلی انسان در یادگیری باید طی طریق کند، نه طی‌الارض. از همین رو، شونفیلد معتقد است معلمان معمولاً از دانش‌آموزان می‌خواهند که تنها مسائل را حل کنند، اما دریغ از این‌که فرصت‎‌های یادگیری در محیط را به آن‌ها یاد داده باشند. غایت ریاضی تفکر است؛ ما در آموزش ریاضیات می‌خواهیم دانش‌آموز مسائل را با فرصتی که با یادگیری در اختیار او گذاشته‌ایم، حل کند. در این درس، محیط اهمیت زیادی دارد؛ این‌که دانش‌آموز با ریاضی درگیر شود و کلنجار برود، اهمیت دارد، نه صرفاً حل مسئله.

وی در پایان عنوان کرد: در این دوران چندماهۀ کرونایی، معنای خیلی چیزها عوض شد. مثل معنای تقلب! من به جرئت می‌توانم بگویم که احتمال بازگشت کلاس‌ها با کیفیت سابق، کم است؛ به همان میزان که کنار آمدن با شرایط آنلاین هم برای معلمان کهنه‌کار، سخت بود. آموزش در کشور هم‌اکنون نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت است.