درباره ذخیره‌گاه زیست کره «هامون» چه می‌دانید؟

به گزارش قائم آنلاین، برنامه حفاظتی یونسکو که با نام ذخیره‌گاه‌های زیست‌ کره (Biosphere Reserve) شناخته می‌شود، یکی از برنامه‌های راهبردی برای حفاظت از محیط زیست است. ایران دارای ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره است که منطقه حفاظت شده هامون نی ز یکی از این ذخیره‌گاه‌های زیست کره است.

منطقه حفاظت‌شده هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است. تالاب هامون از سه بخش هامون «صابوری» در شمال سیستان، هامون «پوزک» که ۹۰ درصد آن در کشور افغانستان و ۱۰ درصد آن در ایران است و هامون «هیرمند» تشکیل شده است که در زمان‌های فراوانی آب این سه بخش به یکدیگر می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون میان کشورهای ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهند.

کارشناسان یکی از کانون‌های اصلی ایجاد گرد و غبار را تالاب‌های خشک‌شده‌ می‌دانند بنابراین خشک بودن تالاب هامون که در مسیر بادهای ۱۲۰ روزه قرار دارد در وقوع گرد و غبار استان سیستان و بلوچستان بسیار تاثیرگذار است.

بنابر اطلاعات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ذخیره‌گاه زیستکره هامون به عنوان دوازدهمین ذخیره گاه زیست‌کره ایران در سال ۱۳۹۵ در شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در یونسکو به ثبت رسید. بخش اصلی این ذخیره‌گاه پناهگاه حیات وحش هامون با تالاب‌های مهم در آن است. وسعت کل ذخیره‌گاه نیز ۹۷۷ هزار و ۱۵۸ هکتار است.

این ذخیره‌گاه بخشی از حوزه فرامرزی هیرمند است که تنها ۱۷ درصد آن در ایران واقع شده و در حقیقت بخش انتهایی حوزه را تشکیل می‌دهد.

حداقل ارتفاع هامون در بخش سیلابی جنوب هامون و در چاله‌های منطقه با ارتفاع ۴۵۶ متر از سطح دریا گزارش شده است. به استناد اطلاعات موجود دامنه تغییرات ارتفاعی از حدود ۴۶۹ تا حداکثر ۵۹۰ متر است که ارتفاع بیش از ۵۰۰ متر از سطح دریا در عرصه بسیار محدود کوه خواجه و با وسعت حدود ۲۵۰ هکتار قرار دارد.

////در این منطقه در مجموع ۵۵ گونه گیاهی شناسایی و از سه فرم رویشی درختی و درختچه‌ای، بوته‌ای و علفی تشکیل شده‌ است. از این تعداد ۱۰ گونه برابر حدود ۲/۱۸ درصد فرم درختی و درختچه‌ای، ۳۱ گونه برابر ۳/۵۶ درصد فرم علفی، ۴/۱۶ درصد گندمی و ۱۴ گونه برابر ۵/۲۵ درصد دارای فرم رویشی بوته‌ای است. همچنین ۴۶ گونه برابر ۶/۸۳ درصد چند ساله تشخیص داده شده که ۷/۵۸ درصد آنها علفی می‌باشد. گونه‌های شناسائی شده متعلق به ۲۰ خانواده و ۴۳ جنس است که خانواده‌های   Chenopodiaceae  با ۱۵ گونه و Graminae با ۹ گونه بیشترین تعداد را دارا هستند.

با آنکه منطقه مورد مطالعه دارای اقلیم فراخشک است و در تقسیم‌بندی اکولوژیک در ناحیه نیمه‌بیابانی منطقه کلان ایران و تورانی قرار می‌گیرد، جزو خشک‌ترین قسمت‌های فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود. با این حال پوشش گیاهی موجود هامون‌ها، در دریاچه‌ها و اطراف آن تحت تاثیر جریان‌های آب رودخانه هیرمند و نوسان‌های میزان آب در مواقع طغیانی شکل گرفته است، ضمن آنکه خواص شیمیایی به‌ویژه شوری و قلیایی بودن و دانه‌بندی خاک نیز در تغییرات پوشش گیاهی بعضی از عرصه‌ها موثر است.

پنج رویشگاه در منطقه شناسایی شده که عبارتند از رویشگاه گیاهان آبدوست، رویشگاه گیاهان نیمه آبدوست، رویشگاه خاک‌های مخروط افکنه‌ نسبتا شور، رویشگاه خاک‌های سنگین شور و رویشگاه خاکهای سبک. در مجموع تنها دو گونه یا حدود چهار درصد گونه‌های شناسائی شده منطقه مطالعاتی در زمره گیاهان در معرض تهدید هستند اما هیچ یک در کلاسه گونه‌های در حال انقراض (EN) قرار ندارند و تنها یک گونه در کلاسه گونه‌های گیاهی آسیب‌پذیر (VN) و یک گونه در کلاسه گونه‌های با خطر پایین  (LR) شناسایی شده است.

مطالعات حیات وحش منطقه هامون حاکی از آن است که ۲۸ گونه پستاندار، ۱۸۳ گونه پرنده، ۴۴ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۲ گونه ماهی در منطقه زیست می‌کنند. اهمیت پرندگان منطقه حفاظت شده هامون از بعد ملی و بین المللی قابل توجه است. در سطح ملی ۲۹ گونه (۸/۱۵درصد) از کل پرندگان در خطر انقراض‌ قرار دارند. در سطح بین المللی و در قوانین IUCN تعداد شش گونه آسیب پذیر (vulnerable) معرفی شده‌اند.

همچنین در قوانین اتحادیه منع تجارت گونه‌های در خطر انقراض (CITES) ۶ گونه در ضمیمه II و سه گونه به لحاظ وضعیت بحرانی جمعیتی در ضمیمه I دسته بندی شده‌اند. از نظر خزندگان گونه‌هایی از شش خانواده سوسمار در پناهگاه حیات وحش هامون وجود دارد که عبارتند از خانواده‌های اگامادا، گکوها، لاسرتاها، اسکینگ‌ها و بزمجه ها همچنین در منطقه گونه‌هایی از چهار خانواده مارها زیست می‌کنند.

در منطقه حفاظت شده هامون و حواشی آن ۲۸ گونه پستاندار وجود دارد. که سه گونه آن از جمله پستانداران حمایت‌شده هستند. بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در منطقه مشاهده شده که شامل بخشی از گونه‌های حمایت شده در خطر انقراض می‌شوند. تالاب هامون از سال ۱۹۷۱ به عنوان یک تالاب بین المللی در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. گونه‌هایی از شش خانواده سوسمار در پناهگاه حیات وحش هامون وجود دارد و لیستی از ۲۲ گونه ماهی که در هامون زیست می‌کنند به ثبت رسیده است و گونه‌ای از آن بنام «گرگک» تنها گونه آندمیک هامون است.

بروز خشکی و خشکسالی در هامون علاوه بر تهدید اساسی دریاچه هامون و منطقه حفاظت شده سایر منابع ارزشمند کشاورزی تحت تاثیر قرار می‌دهد و فرسایش بادی نیز صدمات فراوانی را به زیر ساخت‌ها، خطوط مواصلاتی شبکه آبیاری و مناطق مسکونی وارد میکند.

به گفته مسعود باقرزاده کریمی – مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست- طی چندین دهه حدود ۷۰ درصد جمعیت و بیش از ۸۰ درصد صنعت و اقتصاد کشور در قسمت‌های خشک و مرتفع ایران که بارش‌های زیر ۱۰۰ میلیمتر دارند،  تجمع پیدا کرده‌اند. اثرات تدریجی این اتفاق خشک شدن تالاب‌هایی مانند گاوخونی، بختگان، هامون و… است.

به گزارش ایسنا، بنابر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، برنامه مدیریت زیست بومی تالاب هامون آماده شده است و مجامع بین‌المللی از جمله اتحادیه اروپا حدود ۱۰ میلیون یورو برای اجرای این برنامه کمک خواهند کرد.