فرونشست زمین؛ زلزله خاموش

به گزارش عصرقائم، بنا به تعریف یونسکو، “فرونشست” عبارت است از فرورریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته‌می‌شود. عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شود.  از جمله این پدیده‌ها آب شدگی یخ‌ها، حرکت آرام زمین، خروج گدازه و عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت است.

بحرانی که ملی می‌شود
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی معتقد است فرونشست در کشور یک موضوع ملی و اتفاقی است که در حال حاضر در اغلب دشت‌های کشور در حال رخ دادن است و به لحاظ آنکه در برخی از مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به دنبال داشته، مورد توجه قرار گرفته است و در حالی که از سال‌ها پیش موضوع فرونشست با شروع خشکسالی از یک‌سو و برداشت آب‌های زیرزمینی از سوی دیگر تشدید شده بود.

محمد آریا منش، که دارای دکتری تخصصی ژئوفیزیک است، در پاسخ به این سوال که نرخ فرونشست زمین در ایران در حال حاضر چقدر است و در مقایسه با دیگر کشورها در چه وضعیتی قرار داریم، اظهارداشت: فرونشست پس از تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر بسیاری از مناطق زمین را در نوریده است تا جایی که بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران تاکنون بر اساس گزارش‌ها درگیر آن هستند.

وی افزود: بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی فرو نشست، رخداد چهار میلی‌متر فرو نشست، بحران محسوب می‌شود. آنچه مسلم است ایران از این حد خیلی  فراتر رفته است. سال‌هاست که سازمان‌های متولی در کشور از روش‌های مختلف از جمله از راه تداخل‌سنجی راداری روند زمین نشست را پایش می کنند. اگر آمار ارایه شده صحیح باشد اصلاَ در شرایط خوبی قرار نداریم.
دانشیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور خاطرنشان کرد: گفته می‌شود در مقیاس جهانی رقم فرونشست تاکنون حداکثر ۳۲ سانتی متر بوده است، حال آن که نرخ سالیانه فرونشست در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم ۵۴ سانتیمتر هم عنوان شده است.

وی همچنین در پاسخ به این سوال که مهم‌ترین عوارض فرونشست زمین در مناطق مسکونی چیست، اظهار داشت:  برخی عوامل زمین نشست از سوی همه محققان تقریباً پدیرفته شده ولی دلایل زمین نشست در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است و در این مورد هنوز اتفاق نظر وجود ندارد.

متخصص ژئوفیزیک توضیح داد: نشست زمین ‌منجر به تغییر شکل ‌سطح زمین، الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، سیل‌خیزی منطقه و پیشروی آب دریاها به سمت خشکی‌ها در نواحی ساحلی می‌شود. این تغییرات و عوامل خسارات جدی به ‌مناطق شهری، صنعتی و کشاورزی وارد می ‌کند.

پدیده فرونشست زمین نوعی زلزله خاموش و تدریجی
فرونشست در اثر کاهش رطوبت زمین رخ می‌دهد و فشرده شدن خاک و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامدهای اصلی آن برشمرده می‌شود و به گفته کارشناسان پیامد متراکم شدن زمین نفوذ نکردن آب های جاری به عمق است.

تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی، طی سال‌های گذشته موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و پیامد این اتفاق‌ها و افت سطح آب های زیرزمینی، فرونشست زمین است.

فرونشست زمین که از آن به ‌عنوان «زلزله خاموش» نیز یاد می‌شود تقریباً تمام دشت‌های کشور، که آب شیرین زیرزمینی دارند، را در معرض خطر جدی قرار داده است. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها ضمن هشدار نسبت به نرخ بالا و خطرات ناشی از فرونشست زمین در کشور تاکید کرد: فرونشست زمین در ردیف مخاطرات جدی کشور در برنامه هفتم توسعه در دستور کار سازمان مدیریت بحران قرار گیرد.
مصطفی فدایی‌فرد، رئیس کمیته تخصصی ارزیابی سیلاب و کارشناس حوزه آب، از پیش‌بینی نگران‌کننده‌ای سخن گفته است: “مهم‌ترین پیامد‌های قابل پیش‌بینی در اثر فرونشست زمین، علاوه بر نابودی آبخوان‌ها و زوال آب‌های تجدیدپذیر، تخریب بسیاری از زیرساخت‌های راه، راه‌آهن، خطوط انتقال آب، نفت و گاز، دکل‌های برق، مناطق شهری و روستایی و درنهایت، کوچ اجباری بیش از ۳۷ میلیون نفر در کشور است”.

نشست زمین در صدر مخاطرات جدی کشور
ابوالقاسم حسین پور، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، ضمن اشاره به مواجهه کشور با مخاطرات طبیعی مختلفی از جمله سیل، زلزله، خشکسالی و زمین لغزش که همه ساله خسارات قابل ملاحظه‌ای را به زیرساخت‌های کشور وارد می‌کند، اظهار کرد: بی‌توجهی به مدیریت ریسک و کاهش خطرپذیری و نپرداختن به اقدامات پیشگیرانه و افزایش تاب‌آوری کشور در مواجهه با مخاطرات مذکور و به‌جای آن تمرکز بر مدیریت بحران باعث شده است تا منابع مالی هنگفتی صرف بازسازی خسارات شود.

حسین‌پور در ادامه تاکید کرد: ‌به‌طور قطع تداوم این وضعیت، نشست زمین را در صدر مخاطرات جدی کشور در دهه اول قرن جدید قرار خواهد داد بنابراین تحت این شرایط لازم است موضوع فرونشست زمین و اقدامات کنترلی و مهار آن با اولویت در برنامه هفتم توسعه کشور در دستور کار ارگان‌های ذی‌ربط  قرار گیرد.

مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها درباره اقدامات لازم برای جلوگیری از خسارات جبران ناپذیر فرونشست زمین توضیح داد: سازمان مدیریت بحران باید به منظور جلوگیری از وقوع خسارات جبران ناپذیر فرونشست زمین که در ابعاد گسترده حیات اجتماعی، اقتصادی و زیستی کشور را به‌شدت متاثر می سازد این مساله را در اولویت برنامه خود قرار دهد. وزارت نیرو با جدیت بیشتر در اجرای برنامه‌های تعادل‌بخشی آبخوان‌های زیرزمینی و سازگاری با کم‌آبی و تشدید نظارت‌های موثر و کارآمد، اضافه برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی را کنترل کند همچنین وزارت جهاد کشاورزی با اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری آب به طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری بیش از پیش بپردازد.

حسین‌پور ضمن اشاره به اینکه مجلس و دولت در قانون برنامه هفتم توسعه به‌طور ویژه به موضوع فرونشست زمین بپردازند، تصریح کرد: ایجاد عزم ملی و تدوین برنامه‌های فراگیر برای مهار فاجعه خاموش قرن در آخرین فرصت یعنی برنامه هفتم توسعه برای نجات آب کشور و حفظ سرزمین بسیار حیاتی و ضرورتی اجتناب ناپذیر است. بی توجهی به این موضوع مهم، برای کشور بسیار خسارت بار خواهد بود. پیچیدگی و گستردگی اقدام برای مهار این پدیده خطرناک، به‌دلیل موانع و ملاحظات اجتماعی و اقتصادی در شرایط کنونی نیازمند برنامه مناسب با انسجام بدنه دولت و مشارکت موثر مردم و ذی‌نفعان است. زمان زیادی برای تدوین این برنامه نمانده است و در شرایط پاندمی کووید ۱۹ و وجود مشکلات معیشتی و اقتصادی در کشور نباید از فرونشست زمین به‌عنوان یکی از بحران‌های جدی کشور در پساکرونا غافل باشیم.

استان‌هایی که در معرض خطر بیشتری هستند
اگرچه طبق گزارش اخیر سازمان زمین‌شناسی کشور، به جز گیلان و مازندران، همه استان‌های دیگر با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند، اما وضعیت برخی استان‌ها وخیم‌تر است و احتمال این‌که مبدأ مهاجرت‌های اجباری باشند، بیشتر. طبق اطلاعات و آمار کارشناسان ۲۴ شهر در استان خراسان رضوی با جمعیتی بیش از ۴ میلیون نفر، ۲۵ شهر در استان کرمان با بیش از ۱٫۲ میلیون نفر، ۳۰ شهر در استان تهران با بیش از ۱۲ میلیون نفر، ۳۱ شهر در استان اصفهان با بیش از ۳ میلیون نفر و بیش از ۱۰ شهر در هر یک از استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان و مرکزی با بیش از ۵ میلیون نفر بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین قرار دارند.

بار مهاجرت‌های اجباری روی دوش استان‌های شمالی و غربی
به گفته مصطفی فدایی‌فرد، ۳۷ میلیونی که جمعیت تخمینی این مهاجرت‌ها هستند، به سمت استان‌های شمالی و غربی کشور حرکت خواهند کرد. او دراین‌باره اظهار کرده است: «با مهاجرت این ۳۷ میلیون نفر به غرب و شمال کشور، جمعیت این مناطق از ۲۱ میلیون نفر فعلی به حدود ۵۸ میلیون نفر افزایش خواهد یافت که تبعات و بحران‌های مرتبط با آن غیرقابل تصور است».

زنگ خطر بحران‌های اجتماعی 
اگرچه تاکنون مواجهه ما با فرونشست زمین، بیشتر با نگاه زیست محیطی، خطرات جانی و تبعات اقتصادی آن بود، اما حالا باید چشممان را بیشتر بازکنیم و نسبت به بحران‌های اجتماعی ناشی از آن هم حساس شویم؛ بحران‌هایی که با مهاجرت‌های اجباری به سایر استان‌ها رقم خواهد خورد و می‌تواند تبعات گسترده‌ای داشته باشد: افزایش حاشیه‌نشینی، نبود فرصت‌های شغلی، بالا رفتن بزهکاری، برهم‌خوردن نسبت جمعیتی با خدمات بهداشتی و آموزشی، ازبین رفتن یکپارچگی اجتماعی شهرها،  تغییر ساختارهای سنی و ترکیب جمعیتی استان‌ها و… .

جهان با فرونشست چه کرد؟
بارها و بارها راهکار پیشگیری از فرونشست زمین مطرح شده است؛ مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور‌های هوشمند روی چاه‌های مجاز، تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، تغییر روش‌های آبیاری از سنتی به مدرن، مدیریت کشت محصولات و … . نگاهی به تجربه جهانی هم نشان می‌دهد که می‌توان جلوی پیشرفت این بحران را گرفت: “در منطقه‌ای از ژاپن سالانه ۱۱ سانتی‌متر فرونشست رخ می‌داد و با برنامه‌ریزی جدی،پس از ۱۵ سال، این فرونشست صفر شده است. فرونشست دشت کالیفرنیا هم با اصلاح شیوه آبیاری و تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی  کنترل شده است”.

انتقال آب برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از مهاجرت
پیشنهاد رئیس سازمان مدیریت بحران کشور برای جلوگیری از بحران مهاجرت داخلی این است که با اجرایی شدن طرح انتقال آب از خلیج‌فارس، از بخشی از آب منتقل‌شده به فلات مرکزی کشور، برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی استفاده شود.
“اسماعیل نجار” می‌گوید: بحث تغییر اقلیم و پدیده‌هایی مثل گرد و غبار، باران و برف بی‌سابقه، خشکسالی و فرونشست، موضوعاتی است که کشور ما را هم تحت تاثیر قرار داده است و به اعتقاد برخی کارشناسان یکی از راه‌های مقابله با آن، جابه‌جایی جمعیت و خروج هسته‌های جمعیتی از مناطق بحرانی طی ۵۰ سال آینده است. البته به گفته نجار، این تنها پیشنهاد موجود نیست و یک راهکار دیگر هم مدنظر قرار دارد. او می‌گوید: هم‏اکنون طرح انتقال آب به کرمان و یزد اجرایی شده و می‌توان به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که بخشی از این آب انتقالی برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی اختصاص یابد تا اقدامی موثر در پیشگیری از فرونشست زمین و مهاجرت اجباری ساکنان باشد. او تصریح می‌کند: با روند فعلی و به دلیل بارش‌های کم و برداشت‌های بی‌رویه، بسیاری از دشت‌های ما در وضعیت بحرانی است اما می‌توان به پیشرفت علم و فناوری برای پیشگیری از بحران‌هایی مثل فرونشست امیدوار بود و از آن استفاده کرد.

 کم توجهی نهادها به بحران فرونشست
به گزارش بلاغ؛ فرونشست تدریجی و ناگهانی سطح زمین از جمله مخاطراتی است که تحت تأثیر تحولات طبیعی و انسانی صورت می‌گیرد. صدمات ناشی از این نوع ریزش‌ها گاهی می‌تواند فاجعه بار باشد. رضا کرمی محمدی، رئیس سابق سازمان پیشگیری با اشاره به شرایط بحرانی پیش رو اشاره می‌کند و می‌افزاید: “فرونشست زمین مانند زلزله، سرعت زیادی ندارد و به کندی و بر اثر استفاده و استخراج بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی به وجود می‌آید. با توجه به پویایی منطقه به لحاظ برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، ساختمان‌های مسکونی فرسوده درمعرض خطر بیشتری قرار دارند. خطر فرونشست برای سازه‌های معمولی مانند ساختمان‌های مسکونی و… بسیار اندک است. این موضوع می‌تواند برای ساخت‌وسازهای بزرگ، پل‌ها، لوله‌های انتقال آب و… مشکلاتی را ایجاد کند. با بررسی‌های انجام شده بابت پل‌ها مشخص شد که با فرونشست زمین، خطری پل‌ها را تهدید نمی‌کند.

فرونشست در جایی رخ می‌دهد که خاک نرمی داشته باشد. این اتفاق هم برای تهران و هم برای کشاورزی اطراف آن فاجعه است. جلوگیری از فرونشست زمین به وحدت تصمیم و عملکرد بین دستگاهی نیاز دارد. شاید همین امسال به‌طورکامل شاهد فرونشست زمین نباشیم. اما به دلیل بی‌توجهی و اجرا نکردن تدابیر پیشگیرانه، دیر یا زود زمین دهان باز کند و بخش وسیعی از مناطق شهر را ببلعد. تنوع دلایل فرونشست و فروریزش زمین سبب می‌شود که کنترل این عوامل به یک همکاری چند دستگاهی نیاز داشته باشد. شهرداری‌ها، وزارت نیرو، وزارت صمت و… از جمله دستگاه‌هایی هستند که باید به این موضوع ورود کنند و تصمیم‌های کلانی نیز برای کنترل مسئله بگیرند.”