آیا اقتباس از مرجعیت دینی در علم و فناوری صحیح است؟

به گزارش عصرقائم، دکتر قاسم آزادی دبیر نشست «مفهوم­‌شناسی مرجعیت در علم و فناوری» در این نشست که با حضور دکتر محسن دریابیگی عضو هیئت علمی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر بهروز شاهمرادی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و دکتر بهروز رسولی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات توسط گروه ارزیابی سیاست‌­ها و پایش علم، فناوری و نوآوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد، با اشاره به ماهیت برگزاری نشست مبنی بر ضرورت تشریح مفهوم مرجعیت توسط متخصصان و صاحب‌نظران علمی با رویکردهای مختلف و بررسی آن از جوانب و ابعاد گوناگون، تبیین اهداف، کارکردها، بررسی مفاهیم و مضامین را ازجمله مباحث عمده و بنیادی حوزه مرجعیت علمی معرفی کرد.

مفهوم مرجعیت علمی، معادل بین‌المللی ندارد

وی با اشاره به اصطلاح کاملاً بومی «مرجعیت» و نبود معادل بین‌­المللی برای آن گفت: ضرورت شناسایی مفاهیم معادل داخلی و خارجی جهت شفافیت و درک صحیح این مقوله وجود دارد. با توجه به تجلی مرجعیت علمی در سطوح و ابعاد گوناگون، لازم است بازیگران و ذینفعان کلیدی این کلان سیاست مشخص شود تا نقشه راهی برای تحقق آن طراحی و اجرا شود.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به اهمیت تدوین نظامی به منظور سنجش و ارزیابی مفهوم مرجعیت اشاره کرد و گفت: پیشتازی در مرزهای دانش و فناوری با مرجعیت علمی در جهان، توانا در تولید و توسعه علم و فناوری و نوآوری و به‌­کارگیری دستاوردهای آن و برخوردار از انسان­‌های صالح، فرهیخته، سالم و تربیت‌­شده در مکتب اسلام و انقلاب و با دانشمندانی در تراز برترین‌­های جهان از جمله اهدافی است که در چشم­‌انداز علم و فناوری جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی تبیین شده است. به این ترتیب، تدوین و انتشار گزارش‌های سیاستی، مدیریتی و ارائه بازخورد در مورد جایگاه علم و فناوری کشور ایران برای سیاست‌گذاران و برنامه­‌ریزان از جمله مباحث بنیادی در این رابطه است.

مرجعیت علمی چه نسبتی با مرجعیت دینی دارد؟

در ادامه، دکتر محسن دریابیگی، عضو هیئت علمی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با طرح این سؤال که آیا مرجعیت دینی قابلیت الگوپذیری دارد؟ به تمایز سطح حقیقت شیعه و سطح ظهور اجتماعی آن اشاره کرد و گفت: ضمن توجه به تمایز علم و دین (مطالعه روابط پدیده‌­ها و متون مذهبی) در معنای مرجعیت، می‌توان از زاویه‌هایی از جمله نحوه استقرار مرجعیت دینی در شیعه اصول و بایسته‌هایی را دریافت.

دکتر دریابیگی با ذکر این‌که مرجعیت دینی به شکل کنونی به دوران قاجار برمی‌گردد، گفت: در آن دوران عوامل گفتمانی و غیرگفتمانی فراوانی زمینه تحقق مرجعیت دینی را فراهم آورد. این امر در کتاب تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه، دکتر محسن صبوریان به‌خوبی به تصویر کشیده شده است. حضور فقه شیعه از انزوا و عدم التفات به آن در دوران تدوین علوم اسلامی در دوران بنی‌عباس تا حضور آن در کنار سایر مذاهب اربعه و برتری آن الگو برای مرجعیت دانش در دوره جدید، نشان‌دهنده حرکت خوبی است که پیش گرفته است. شیوه‌ای که به ما می‌آموزد در جهان دانش امروز به انزوا رفتن شیوه صحیحی نیست و باید گفت‌وگو را در شکل جهانی آن اتخاذ کرد.

شکل‌گیری دانش فقه در زمان حضور و غیبت صغری، تطور معنایی اجتهاد و ترابط با قدرت، شکل‌گیری مرجعیت دینی به مثابه نهاد در عصر ناصری، تسری دولت – ملت به مرجعیت شیعی و توجه به دوگانه مرجعیت و زعامت ازجمله مباحثی بود که دکتر دریابیگی در صحبت‌های تکمیلی خود بدان اشاره کرد و همت اهل بیت و صحابه در ترویج و چشم‌انداز ظهور تشیع در جهان اسلام را روشن کرد.

وی چالش‌های پیش روی مرجعیت دینی را اموری چون حضور علم مدرن به مثابه رقیب، عرفی شدن جامعه، بازتفسیرهای مجدد دینی و برجسته‌سازی‌های ابعادی غیر از فقه، قوت‌یابی مجدد اخباری‌ها و نزاع بیوتات و… دانست.

آیا اقتباس از مرجعیت دینی در علم و فناوری صحیح است؟

در ادامه، دکتر بهروز شاهمرادی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با توجه به حوزه تخصصی پیچیدگی اقتصادی در زمینه سیاست‌گذاری صنعتی و فناورانه و متناظر با آن پیچیدگی علمی در حوزه‌های علمی گوناگون و دستیابی به مرجعیت علمی، بر چگونگی اقتباس از الگوی مرجعیت دینی در علم، فناوری و نوآوری تأکید کرد و گفت: آیا بهره‌گیری از این مفهوم در حوزه‌­های علمی و ایجاد نظام دستیابی به یک یا چند حوزه مرجع در عرصه بین‌المللی توسط کشورها صحیح است؟

لزوم توجه به شاخص «پیچیدگی علمی»

وی درخصوص دستیابی به نخستین مراتب علمی در نظام‌های رتبه‌بندی‌ بین‌المللی افزود: تفاوت بسیاری بین  استفاده از شاخص‌های کمّی (مقاله و استناد) و همچنین صادرات صرف محصولات نفتی در فتح قله اقتصادی در مقایسه با بهره‌گیری از طیف وسیعی از شاخص‌ها و محصولات فناورانه برای دستیابی به هدف مورد نظر وجود دارد. لذا مدلی تحت عنوان پیچیدگی علمی به‌منظور سنجش فراگیری حوزه‌های علمی و طبقه‌بندی کشورها بر آن اساس ارائه شد و مطالعات نشان داد تجهیزات، امکانات و پتانسیل حوزه‌های علمی تأثیر زیادی بر میزان استنادات آنها و حتی بر اقتصاد کشور دارد و نباید پتانسیل حوزه‌های علمی در زمینه‌های مختلف را برابر دانست.

حرکت به سمت حوزه‌های جدید علمی با توجه به قابلیت‌های کنونی کشور نکته‌ای بود که عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور بدان اشاره کرد و گفت: ارائه نقشه راهی جهت پیاده‌سازی سیاست عمودی در انتخاب چند حوزه علمی شاخص کشور و رصد پویای آن، راهکاری جهت رسیدن به مرجعیت علمی در سال‌های آتی است.

مفهوم و معنای روشنی برای مرجعیت علمی وجود ندارد

دکتر بهروز رسولی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات نیز با رویکرد داده‌محور و مبتنی بر شاخص به‌عنوان روش مکمل اندازه‌گیری مرجعیت علمی در کنار سایر روش‌ها به ایراد سخنرانی پرداخت و با بیان اینکه در دهه‌های اخیر مفهوم پیشرفت علمی به‌عنوان یک پارادایم فکری مطرح شده است، افزود: این مفهوم منجر به توسعه کمّی و کیفی آموزش عالی، دانشگاه‌ها، پژوهش در اکوسیستم علم و فناوری شده است. افزون براین، دستیابی به توسعه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی، بهداشتی، ابزاری برای رقابت و بالطبع توجه رهبران سیاسی کشورها به پیشرفت علمی را فراهم می‌آورد. همچنین توجه کشورهای بسیاری همچون چین، ترکیه، ژاپن، هند، عربستان و ایران به مرجعیت علمی، باعث برجستگی جایگاه آن کشورها از زوایای گوناگونی علمی با بهره‌گیری از طراحی برنامه‌ها و نقشه‌های راه شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات با بیان اینکه مفهوم و معنای روشنی برای مرجعیت علمی وجود ندارد، تصریح کرد: با توجه به پیوند مفاهیم و وجود جنبه‌های گوناگون مرجعیت علمی می‌توان مضامین هویتی، راهبردی، سطحی، محوری، ویژگی، مدیریتی و نظامی را از ادبیات منتشر شده در این زمینه استخراج کرد.

ارائه چارچوبی برای مرجعیت علمی مبحث دیگری بود که دکتر رسولی به ذکر ابعاد اصلی و هر یک از مؤلفه‌های آن پرداخت و درنهایت به نکاتی مبنی بر نبود تعریف روشنی از مرجعیت علمی، توجه به شاخص‌ها و سنجه‌هایی ویژه، لزوم ارزیابی برنامه‌ها، لزوم توجه به ارزیابی سنجه‌محور و لزوم توجه به همه جوانب اکوسیستم در تسهیل فرایند اندازه‌گیری مرجعیت علمی اشاره کرد.

بنابر اعلام روابط عمومی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور؛ در جمع‌بندی مباحث، دکتر شاهمرادی به جنبه کاربردپذیری و نه رویکرد تجاری‌سازی حوزه‌های علمی اشاره کرد و گفت: ایفای نقش زنجیره‌ای حوزه‌های علمی در زمینه اقتصاد، دارای اهمیت بسیار زیادی است و توجه به مظاهر بروندادی مرجعیت علمی که از دروندادها استنتاج می‌شود، نتایج ارزشمندی را به ارمغان می‌آورد؛ در صورتی‌که تکیه بر متغیرهای اندازه‌گیری خطاهای جبران‌ ناپذیری به همراه خواهد داشت.

در مقابل دکتر رسولی، توجه به نهادها و سایر زیرساخت‌های لازم به‌عنوان شاخص‌ها و سنجه‌های ورودی جهت دستیابی به مرجعیت را مهم تلقی کرد.

همچنین دکتر دریابیگی درخصوص تسری مرجعیت دینی به مرجعیت علمی گفت: قطعاً وجود تفاوت حوزه‌ای بین این دو مفهوم مشهود است و متن در دین، متناظر با قرآن و احادیث و یک امر اعتباری محسوب می‌شود، در صورتی که متن در علم متناظر با مطالعه روابط بین پدیده‌ها و یک امر عینی است، ولی با این حال می‌توان از روند شکل‌گیری این مرجعیت بایسته‌ها و اصولی را استخراج کرد و امیدوارانه این راه را پیمود.