دود از «کرونا» برخاست

به گزارش عصرقائم، روزنامه همشهری نوشت: «دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، آمار جدیدی از مصرف سیگار و قلیان در کشور منتشر کرده که نشان می‌دهد میزان گرایش به مصرف سیگار و قلیان بالا رفته و سن مصرف کاهش پیدا کرده است. بر اساس این گزارش، پیش از شیوع کرونا، حدود ۱۵درصد افراد بالای ۱۵سال کشور، مصرف سیگار داشتند که سهم مردان ۲۵درصد و زنان حدود پنج‌درصد بود. مصرف قلیان هم در زنان و مردان حدود ۲۰درصد بود. حالا اما بررسی‌ها حکایت از این دارد که حدود ۳۰درصد مردان و ۱۰درصد زنان سیگار مصرف می‌کنند و مصرف قلیان در هر دو جنس به ۳۰درصد رسیده است. اینها نتیجه تحقیقی است که از سوی غلامرضا حیدری، رئیس مرکز تحقیقات کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اعلام شد.

او به استناد این آمار به ایسنا تأکید کرد که مصرف دخانیات در دوران کرونا بالا رفته است: «برخی از افرادی که قلیان مصرف می‌کردند، سیگار را ترک کرده بودند اما در پاندمی کرونا به‌ دلیل شرایطی که ایجاد شد، بسیاری از مصرف‌کننده‌های ترک‌کرده، دوباره شروع مجدد به مصرف سیگار داشتند.»

البته این تمام ماجرا نیست. بر اساس اعلام این مسئول در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، سن شروع مصرف دخانیات هم تغییراتی داشته است؛ به‌ طوری‌ که بر اساس آخرین بررسی‌ها، سن شروع مصرف دخانیات در مردان به کمتر از ۱۵ سال و در زنان به ۱۷ سال رسیده است.  کاهش سن مصرف دخانیات در مردان و زنان منجر شد تا فرهاد بهزادی، کارشناس درمان و حمایت‌های اجتماعی شورای هماهنگی ستاد مبارزه با مواد مخدر استان تهران، نسبت به سرویس‌دهی قهوه‌خانه‌ها به دبیرستانی‌ها هشدار دهد: «اگر به یکی از قهوه‌خانه‌های شهر مراجعه کنید، خواهید دید افراد کمتر از ۱۸ سال نیز در آنجا حضور دارند. متأسفانه شاهد هستیم بچه‌های کوچک‌تر ازجمله دبیرستانی‌ها از قلیان استفاده می‌کنند و قهوه‌خانه‌دار نیز به آنها سرویس می‌دهد.»

حالا به این صحبت‌ها باید نتیجه یک بررسی که نشان می‌دهد ۷۰درصد معتادان قبل از ۱۸سالگی مصرف الکل و سیگار و قلیان داشته‌اند را هم اضافه کرد؛ مواد دودزا و اعتیادآوری که گفته می‌شود حدود ۷۵درصد در ابتلا به بیماری‌های ریوی، ۶۰درصد در بیماری‌های قلبی و بیش از ۵۰درصد در سرطان‌های تمام بدن، نقش دارند.

کرونا عامل تشدیدکننده بود نه ایجادکننده

دایره بزرگی از آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به ماجرای پاندمی کرونا گره زده می‌شود. از ابتدای شیوع تاکنون، ابتلا به انواع بیماری‌های مرتبط و غیر مرتبط سلامت روان و بدن، چالش جدید نظام سلامت به‌ شمار می‌رفت و حالا هم با انتشار این آمارها، بر نقش کرونا در افزایش مصرف مواد دودزا تأکید می‌شد؛ هر چند که متخصصان نظر دیگری دارند. اردشیر گراوند، جامعه‌شناس، معتقد است پاندمی کرونا عامل ایجادکننده افزایش مصرف دخانیات و مواد اعتیادآور نیست بلکه به‌عنوان عامل تشدیدکننده در این ماجرا به‌ شمار می‌رود.

او در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «برخی مسائل مانند طلاق، خودکشی، مهاجرت، اعتیاد و … در طول سال‌ها به‌صورت آرام با نتیجه قطعی اتفاق می‌افتد، یعنی این مسائل به‌ گونه‌ای نیستند که بشود آنها را به مسائل یکی – دو سال گذشته مثل شیوع کرونا مرتبط دانست. ما پیش از این در دهه‌های اخیر هم با افزایش مصرف مواد دخانی و حتی مواد اعتیادآور مواجه‌ بوده‌ایم و از قبل از انقلاب به‌ عنوان یکی از نگرانی‌ها مطرح می‌شد. بنابراین این مسئله را نمی‌توان تنها به شیوع کرونا و تبعات ناشی از آن تقلیل داد.»

به گفته این جامعه‌شناس گاهی پدیده‌ها رخ می‌دهند و شرایط بحران به‌ عنوان عامل تشدیدکننده در آن نقش پیدا می‌کنند اما برای موضوعی مانند افزایش مصرف دخانیات یا مواد اعتیادآور، شاید پاندمی کرونا، دو تا سه درصد در افزایش آن نقش داشته باشد. گراوند می‌گوید که عوامل تشدیدکننده یک پدیده می‌توانند بیکاری، گرانی، تجرد قطعی و … باشند اما اینکه یک بحران چقدر در ایجاد آن نقش داشته، عدد بسیاری بالایی نخواهد بود: «شرایط جامعه ما به‌ طور کلی به سمتی پیش می‌رفت که مصرف سیگار بالا رود و اعتیاد تشدید شود، حالا در بحران کرونا، این اعداد شاید یک تا دو درصد هم افزایش پیدا کرده است.»

این جامعه‌شناس به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن‌هم نقش چسبندگی رفتارهای آسیب‌زاست: «برخی از رفتارها مانند اعتیاد، خودکشی، مهاجرت و … چسبندگی دارند. یعنی منجر به تقلید می‌شوند. البته این موضوع تنها برای رفتارهای آسیب‌زا نیست، رفتارهای مثبت مثل ورزش یا تغذیه سالم هم می‌توانند چسبندگی داشته باشند.نابراین در این شرایط باید فضا طوری طراحی شود که چسبندگی مسائل مثبت زیاد شود تا آسیب‌ها محدود شود.»

رفتارهای خودویرانگر در شرایط ناپایدار روانی – اجتماعی

امیرحسین جلالی، روانپزشک، اجتماعی هم درباره دلایل افزایش مصرف دخانیات و میزان تأثیرگذاری شیوع کرونا در آن توضیح‌هایی می‌دهد. او به همشهری می‌گوید: «در هر جامعه‌ای درصدی از افراد دخانیات یا انواع مواد دیگر را مصرف می‌کنند. افرادی هستند که از نظر زیست‌شناختی، زمینه گرایش به انواع این مواد را دارند، اما مسئله اینجاست که بیولوژیک، تنها عامل تعیین‌کننده نیست. یعنی از یک طرف تمام افرادی که این زمینه زیستی را دارند، در حالت متعارف مصرف‌کننده نمی‌شوند و می‌تواند عوامل دیگری هم در گرایش افراد به مصرف و وابستگی به مواد تعیین‌کننده باشد. مثل عوامل اجتماعی- روانشناختی.»

به‌ گفته این روانپزشک، در شرایط پایدار اجتماعی، افراد در وضعیت بهتری از سلامت روان هم به‌ سر می‌برند و رفتارهای متعادل‌تری از خود نشان می‌دهند: «وقتی شرایط پایدار باشد و افراد بتوانند وضعیت متعادلی از آینده‌ را برای خود متصور شوند، تعادل روانی بهتری هم خواهند داشت، اما در شرایط ناپایدار، زمانی که فرد تصور روشنی از آینده ندارد و این تصورش همراه با اضطراب باشد، یک نوع بی‌تعادلی در روان را تجربه خواهد کرد. در این شرایط یکی از راهکارهایی که افراد تصور می‌کنند می‌تواند توازن و تعادل‌شان را به آنها بازگرداند، راهکار غیر انطباقی با استفاده از دخانیات و مواد اعتیادآور است.»

با این حال او تأکید می‌کند: «این که گفته شود در دوران کرونا، شیوع این ویروس به‌تنهایی منجر به افزایش مصرف دخانیات و مواد دیگر شده، علمی نیست. اصولا این موضوعات تک‌متغیره نیستند، می‌توان گفت که در دوران کرونا، افراد تنش فراوانی را تجربه کردند یا قبل از کرونا، برخی از تنش‌ها مرئی نبودند و … به‌ هر حال یک وضعیت هستی‌شناختی و وجودشناختی و در عین حال یک وضعیت بهداشتی پزشکی در دوران کرونا ایجاد شد که هم افراد را با مسئله مرگ و ترس از آن روبه‌رو کرد و هم آنها را در برابر مسئله بهداشتی – پزشکی قرار داد که پیامدهای خیلی روشنی داشت. مثل زمانی که افراد مقابل چشمان ما بیمار می‌شدند و جان می‌باختند.»

جلالی معتقد است: «این تنش‌ها تصویری از وضعیت شکننده انسانی ایجاد می‌کند که می‌تواند بر فرد بعد از دوران کرونا تأثیر بگذارد. به هر حال این طور که پیش‌بینی می‌شود، نسلی که ما هستیم از این پس، با نوعی تنش و اضطراب فراتر از تنش‌های روزمره زندگی خواهیم کرد؛ چراکه تصور پاندمی بعدی و مشکلات گرمایشی و تغییرات آب و هوایی در زمین همراه ما خواهد بود و دوباره این کابوس وحشت و انزوای همگانی تکرار می‌شود. در چنین اتمسفری تنش روانی بالاست؛ در حالی که ظرفیت ما انسان‌ها محدود است.»

به‌ گفته جلالی، جامعه با یک انباشتگی روانی مواجه است که در پس بحران‌های اقتصادی و اجتماعی که از چهار سال پیش رخ داده، پنهان شده است. جامعه در شرایطی وارد بحران کووید-۱۹ شد که مردم هنوز درگیر موضوعات جدی قبلی بودند که بخشی از آنها حل نشده بود: « بعید نیست که هم در این دوران و هم بعد از کرونا، زمینه افزایش مصرف مواد اعتیادآور از جمله دخانیات افزایش پیدا کند و در کنار آن مشکلات سلامت روان هم بیشتر شود و پارامترهای اجتماعی تحت‌تأثیر قرار گیرد.»

به‌ گفته این روانپزشک اجتماعی، در شرایط فعلی، دیگر مصرف سیگار یا سایر مواد، نوعی لذت‌جویی نیست، بلکه به‌عنوان خودزنی شناخته می‌شود. افرادی که احساس منفی زیادی دارند و انگیزه زندگی را از دست داده‌اند، شروع به رفتارهای خودویرانگر و آسیب‌رسان می‌کنند. در این شرایط خودمراقبتی کم می‌شود و مسئله سلامت در اولویت افراد قرار نمی‌گیرد. حتی ممکن است گروهی از افراد برای معاینه‌های دوره‌ای هم مراجعه نکنند؛ اتفاقی که تنها به‌دلیل ناتوانی مالی نیست.»