مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی چگونه امکان‌پذیر است؟

به گزارش عصرقائم، آموزش عالی ایران، با مسائلی از قبیل دیوانسالاری، ابهام در استقلال دانشگاهی و عدم تمایل دولت متمرکز در واگذاری برخی اختیارات، نظام سنتی توزیع منابع مالی و عمدتاً سرانه‌محور، عدم توجه به کیفیت خدمات ارائه‌شده در بخش آموزش عالی و ارتباط ناپایدار دانشگاه و صنعت دست به‌گریبان است.  در صورتی که آموزش عالی ایران به این موارد نپردازد، در مسیر تحولات جهانی، با مشکلات جدی روبه‌رو خواهد شد.

در همین راستا شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۹۴ سند آمایش آموزش عالی کشور را با هدف توسعه متوازن و همگن ظرفیت‌های آموزش عالی در پهنه جغرافیایی کشور (مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی) و دستیابی به عدالت آموزشی به دو وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزات بهداشت و آموزش پزشکی، ابلاغ کرد.

در این سند بالادستی، پهنه جغرافیایی کشور، به ۱۰ منطقه کلان آموزش عالی تقسیم شده است و وزارت عتف (علوم، تحقیقات و فناوری)، ملزم به اجرای ساختار مدیریت منطقه‌ای و تفویض اختیار، ساماندهی، رتبه‌بندی و اعتبارسنجی مؤسسات آموزش عالی برای ارزیابی کیفی رقابت، ماموریت گرایی دانشگاه‌ها و … شده است.

در سال‌های اخیر به دلیل اهمیت «مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی»، بررسی‌های فراوانی در خصوص پیاده‌سازی طرح مدیریت منطقه‌ای انجام شده؛ اما به دلایل مختلف از جمله همسو نبودن فرهنگ سازمانی دانشگاه‌ها، سخت‌بودن فرایند توجیه و همراه‌سازی همه بازیگران نظام دانشگاهی، فرابخشی بودن برخی کارکردها و فعالیت‌های نظام آموزش عالی و … تغییر رویه‌های زیادی در اجرای این طرح پیش آمده و دستاوردهای آن با تاخیر جدی روبرو است.

با توجه به همین موضوع پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، با انجام یک مطالعه به بررسی عوامل کلیدی در پیاده‌سازی مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی و پیشران‌های موثر بر موفقیت یا شکست این طرح را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دادند.

این محققان با انجام مطالعات کتابخانه‌ای و مراجعه به خبرگان در این حوزه، عوامل موثر را شناسایی کردند. همچنین با توزیع پرسش‌نامه میان ۴۱ خبره در حیطه‌های آینده‌پژوهی، سیاست‌گذاری علم و فناوری و مدیریت آموزش عالی، روابط میان پیشران‌ها را مشخص کردند.

در این بررسی، عوامل مختلفی شناسایی شدند که این عوامل در سه دسته «عوامل وابسته»،  «عوامل پیوندی» و «عوامل محرک» تقسیم‌بندی شدند.

عوامل وابسته؛ عواملی هستند که از شدت اثرگذاری ضعیف هستند و اثرپذیری بالایی دارند. عوامل پیوندی؛ به طور همزمان دارای اثرگذاری و اثرپذیری بالایی هستند و می‌توانند به عنوان اهرم‌های سیاستی و برنامه‌ریزی به کار آیند. عوامل محرک نیز عواملی‌ هستند که اثرگذاری بالا و اثرپذیری پایینی دارند.

بررسی‌های این تحقیق نشان داد که سه پیشران «اقدامات قانونی»، «تقویت استقلال دانشگاهی» و «عملکرد آموزش محور، پژوهش‌محور یا تلفیقی وزارت عتف برای مدیریت گذار» پیش‌نیازهای اساسی اجرای طرح مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی هستند.

پژوهشگران این مطالعه، بر اساس نتایج به‌دست آمده از این تحقیق می‌گویند که استقرار مدیریت منطقه‌ای، کلید و الزام اولیه سند آمایش آموزش عالی کشور است و از این رو، دارای اهمیت ویژه‌ای برای تحقیق و چالش‌یابی وتحلیل پیش از اجرا دارد.

به گفته این پژوهشگران؛ آزادی عمل دانشگاه‌ها از یک سو و پاسخ‌گویی متناسب با معیارهای آمایشی، بال‌های حرکت و توسعه هدفمند نظام آموزش عالی کشور خواهد بود.

همچنین آن‌ها عنوان می‌کنند که شیوه اجرایی وزارت علوم و عملکرد شوراهای آن مانند شورای گسترش، یک عامل حیاتی برای موفقیت عوامل بعدی یعنی همراه‌سازی بازیگران محلی، مشارکت زیرنظام‌های آموزش عالی در استان و اجرای طرح ساماندهی موسسات آموزش عالی با هدف منطقه‌گرایی خواهد بود.

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که علاوه بر پشتیبانی قانونی از قبیل تدوین فرآیندها و وظایف شفاف وزارت علوم، منطقه و دانشگاه و نوع تعامل آن‌ها، به رسمیت شناختن ساختارهای تصمیم‌گیری منطقه‌ای آموزش عالی توسط مجلس و … و همچنین کمک از صلاحیت‌های نهادی سایر بازیگران ملی و محلی باید استقلال نظام دانشگاهی را در حوزه‌های آموزش و پژوهش و نوآوری، فرهنگی و دانشجویی و نیز ساختارهای ستادی به طور واقعی به رسمیت شناخت.

همچنین در این مطالعه عنوان شده است که منطقه‌گرایی نظام توزیع بودجه مبنایی‌ترین سازوکار برای ایجاد رقابت میان دانشگاه‌ها در ماموریت‌گرایی و پاسخگویی اجتماعی اقتصادی نیست و باید نقش الزامات سطح محرک و استقلال نظام دانشگاهی را بیشتر دریافت.

در انجام این تحقیق رضا نقی‌زاده، احمد برومند کاخکی، امیرهوشنگ حیدری، ناصر باقری مقدم و امیر ناظمی؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، با یکدیگر مشارکت داشتند. این مقاله مستخرج از پایان‌نامه دکتری آینده‌پژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور است و با پشتیبانی مالی دبیرخامه شورای عالی عتف انجام شده است.

یافته‌های این مطالعه تابستان سال جاری، به صورت مقاله علمی با عنوان «مدل‌سازی اجرای طرح مدیریت منطقه‌ای آموزش عالی ایران با رویکردتفسیری-ساختاری» در فصل‌نامه علمی پژوهشی سیاست علم و فناوری منتشر شده است.