ضرورت تبعیت از مراجع جهانی برای مقایسه کشورها

به گزارش عصرقائم، در بخش اول گفت‌وگو با دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی به چیستی «پژوهشگران پر استناد»، اهمیت این فهرست و دلایل تفاوت آمار پژوهشگران پر استناد ایران در فهرست جهانی کلاریویت آنالیتیکس با آمار پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری ایران (ISC) پرداختیم.

به عقیده دکتر نوروزی چاکلی، دلیل تفاوت آمار پژوهشگران پر استناد پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری ایران (۸۴۱ پژوهشگر ایرانی) و مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (۱۲ پژوهشگر ایرانی) این است که ISC با استفاده از همان داده‌های مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، به دلیل انجام تحلیل‌های متفاوت، نتایج متفاوتی گرفته است و با این کار خواسته تعداد پژوهشگران برجسته بیشتری از کشور را بر اساس دیدگاه‌ها و چارچوب‌های خود به جامعه علمی کشور معرفی کند.

از نظر این متخصص علم‌سنجی، این رویکرد، چنانچه به عنوان لیست ISC معرفی شود نه تنها مانعی ندارد، بلکه می‌تواند مثبت نیز تلقی شود. وی همچنین با اشاره به اهمیت شاخص پژوهشگران پر استناد می‌گوید: این شاخص می‌خواهد به کشورها بگوید که در مقایسه با سایر کشورها، چه سهمی از پژوهشگران برتر بین‌المللی را در اختیار دارند. همچنین با مقایسه صحیح است که می‌توانیم بفهیم در چه سطحی قرار داریم. اگر در مقام مقایسه قرار نگیریم، ممکن است همواره همه‌چیز خیلی خوب به نظر برسد!

در بخش دوم این گفت‌وگوی تفصیلی به اهمیت وجود شاخص‌های بین‌المللی برای مقایسه بهتر، مشکلات پژوهشگران ایرانی و استفاده از ظرفیت‌های متخصصان علم‌سنجی در مؤسسات و دانشگاه‌ها می‌پردازیم.

اطلاعات غلط، می‌تواند تصور اشتباه و غیر واقعی ایجاد کند

دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی در گفت‌وگو با ایسنا، در پاسخ به این سوال که «با توجه به این که اگر یک معیار جدید برای خودمان تعریف کنیم، قابلیت سنجش و مقایسه با دیگر کشورها را نداریم، آیا بهتر نیست یک پایگاه بین‌المللی را به صورت مرجع و معیار قرار دهیم و همه به همان استناد کنند؟»، گفت: این موضوع درست است و هدف از علم‌سنجی هم روشن‌گری و روشن کردن نقاط قوت و ضعف است تا برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران بتوانند برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری صحیح از آن‌ها استفاده کنند. اصلاً این انتظاری است که از علم‌سنجی می‌رود. وجود مرجع‌های بین‌المللی برای زمانی که ما می‌خواهیم خودمان را با دیگران مقایسه کنیم، لازم است.

وی با تاکید بر این‌که «دادن اطلاعات درست به توسعه کشور کمک می‌کند»، اظهار کرد: وقتی می‌گوییم ما در یک حوزه این شرایط را داریم و نقاط قوت و ضعف ما این است و یا در این حوزه قوت داریم، به سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان علم و فناوری کمک می‌کنیم تا برنامه‌ریزی بهتری انجام دهند، از نقاط قوت بهتر استفاده کنند و برای برطرف کردن نقاط ضعف، برنامه‌های بهتری بریزند. ولی وقتی که ما نتوانیم این پیام را به درستی منتقل کنیم، نه تنها کمک نکرده‌ایم، بلکه ممکن است یک تصور اشتباهی ایجاد کنیم که واقعی نباشد.

دانشمند ایرانی برای شرکت در یک کنفرانس بین‌المللی باید حقوق چند ماه خود را بپردازد

این متخصص علم‌سنجی ضمن بیان این که «شکی نیست که دانشمندان ایران، از موفق‌ترین دانشمندان در سطح بین‌المللی هستند»، گفت: واضح و مبرهن است که دانشمندان ایرانی همواره با حداقل امکانات، بدون در اختیار داشتن گرنت‌های پژوهشی کافی و پشتیبانی مناسب، تنها با تکیه بر عشق، علاقه و تعهدات حرفه‌ای خود، خوش درخشیده‌اند و پا به پا و حتی بعضاً فراتر از پژوهشگران بسیاری از کشورها فعالیت کرده‌ و دستاوردهای علمی و عملی داشته‌اند.

وی افزود: یک دانشمند ایرانی برای شرکت در یک کنفرانس بین‌المللی که از مقدمات و ملزومات همکاری‌ و تعاملات علمی بین‌المللی است و منافع آن به‌طور مستقیم به کشور باز می‌گردد، باید حقوق چند ماه خودش را هزینه کند. این در حالی است که پژوهشگران کشورهایی مثل چین که تا این اندازه رشد شتابان علم و فناوری پیدا کرده‌اند، به خاطر گرنت‌هایی که به پژوهشگران خود می‌دهند، با مشکلی برای هزینه کردن در زمینه‌های این‌چنینی مواجه نیستند. حتی نگاهی گذرا به بخش «تقدیر و تشکر» مقالات کشورهایی نظیر چین، به خوبی نشان می‌دهد که اکثر قریب به اتفاق مقالاتی که پژوهشگران این کشورها در چند سال اخیر منتشر کرده‌اند، از گرنت‌های پژوهشی ملی، استانی، دانشگاهی و مانند آن برخوردار بوده است.

وی ادامه داد: ولی برای این‌که ما بتوانیم نقاط قوت و ضعف خودمان را به درستی برجسته کنیم، باید حتما در مقام مقایسه صحیح، این‌کار را انجام دهیم و ببینیم که در کدام بخش‌ها جلوتر هستیم و در کدام بخش‌ها نیاز داریم بیشتر هُل بدهیم و جلو برویم.

اگر قرار به بررسی مجدد پژوهشگران برتر باشد، باید تمامی پژوهشگران دنیا بررسی شوند

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شاهد اظهار کرد: البته این موضوع مانع از این نمی‌شود که ما خودمان هم تحلیل نکنیم. ISC و هر مؤسسه پژوهشی یا پژوهشگر دیگر می‌توانند همواره تحلیل‌های مشابهی را انجام دهند و دیدگاه‌های جدیدی را نیز در این زمینه به جامعه علمی کشور تزریق کنند. ولی باید توجه داشت که اگر هدف از ارزیابی، مقایسه با دنیا باشد، باید کل دنیا مورد بررسی قرار گیرد؛ چرا که با مقایسه یک کشور با سایر کشورهاست که جایگاه آن کشور، پژوهشگران پراستناد آن‌ها و موارد دیگری از این دست مشخص می‌شود.

وی تصریح کرد: در مورد پژوهشگران پراستناد نیز جز این نیست و میزان استناد پژوهشگران در مقایسه با میزان استناد دریافتی سایر پژوهشگران محاسبه می‌شود و معنا پیدا می‌کند و با تغییر میزان استناد و رتبه استنادی یک پژوهشگر، جایگاه استنادی سایر پژوهشگران نیز تغییر می‌کند. به عبارتی دیگر، در اصل؛ این یک درصد پژوهشگران پراستناد، در مقایسه با سهم استنادی سایر پژوهشگران دنیا تعیین می‌شود و اگر قرار باشد بررسی، محاسبه و کار مجددی در زمینه تعیین سهم پژوهشگران یک کشور صورت پذیرد، باید در ابتدا چنین محاسبه و بررسی مجددی روی تمامی پژوهشگران دنیا صورت گیرد و بر این اساس، سهم همه پژوهشگران به‌صورت مجدد محاسبه و تعیین شود.

نوروزی چاکلی در خصوص فهرست‌های دیگر پژوهشگران پراستناد مثل فهرست استنفورد که چندی پیش بازتاب گسترده‌ای در دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و … پیدا کرده بود، گفت: در مورد همه این‌ها، این نکته باید رعایت شود و ما باید اطلاعاتی بدهیم که روشنگری ایجاد کند و راهگشا باشد.

لزوم استفاده از ظرفیت متخصصان علم‌سنجی

این متخصص علم‌سنجی با تاکید بر ضرورت حضور واحدهای علم‌سنجی فعال در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و کلیه حوزه‌های علم و فناوری، گفت: این مراکز باید متخصصان توانمند علم‌سنجی را به کار بگیرند تا با ارائه تحلیل‌های واقعی و صحیح علم‌سنجی به مدیران، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان علم و فناوری، به مؤسسات خود و کشور یاری رسانند و از آن‌ها پشتیبانی کنند تا به درستی قادر به شناسایی نقاط قوت و ضعف حرکت‌های علم و فناوری خود بوده و با تکیه بر اطلاعات صحیح و واقعی، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کنند.

وی افزود: اگر کارشناس متخصص علم‌سنجی حضور نداشته باشد، داده‌ها و گزارش‌های مختلف می‌آید، اما به‌دلیل نبود تحلیل‌های صحیح روی این داده‌ها، از گزارش‌ها و اطلاعات بدست آمده به درستی در فرآیند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی علم و فناوری بهره‌برداری نخواهد شد. بی‌تردید فعال‌سازی هر چه بیشتر واحدهای علم‌سنجی و وجود کارشناسان متخصص علم‌سنجی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، می‌تواند به‌طور مستقیم در توسعه علم و فناوری دانشگاه‌ها نقشی محوری ایفا کند.

وی ادامه داد: در حال حاضر دانشگاه‌هایی که واحدهای علم‌سنجی فعال دارند و از کارشناسان متخصص علم‌سنجی برای تحلیل و اعتبارسنجی داده‌ها بهره می‌برند، دانشگاه‌های پیش‌رویی هستند و لازم است توسعه واحدهای علم‌سنجی در همه دانشگاه‌ها و مؤسساتی که تاکنون به این مهم اقدام نکرده‌اند نیز در دستور کار قرار گیرد تا هر چه بیشتر به ارتقاء بهره‌وری و کارایی تصمیم‌گیری‌ها در عرصه‌های علم و فناوری بینجامد. داده‌ها همیشه وجود دارد، ولی استفاده از داده‌ها، تحلیل داده‌ها و شناخت مسیر پشت داده‌هاست که اهمیت دارد و نیازمند بهره‌گیری از کارشناسان متخصص علم‌سنجی است.

باید از استعداد پژوهشگران پر استناد به عنوان نخبگان علمی کشور، استفاده کرد

نوروزی چاکلی در پاسخ به این سوال که «پژوهشگران پر استناد تا چه حدی می‌توانند نیازهای کشور را برآورده کنند؟ و چقدر باید برای آن‌ها اعتبار قائل شد؟» توضیح داد: خود ِکلاریویت آنالیتیکس (Clarivate Analytics) هم هیچ‌گاه اعلام نکرده و معتقد نبوده که این لیست همه نیازهای کشورها را برآورده می‌کند؛ بلکه این افراد را به عنوان دانشمندان و نخبه‌ علمی کشورها که در حوزه خودشان قوی‌ترین، پراستنادترین و شاخص‌ترین افراد در سطح بین‌المللی هستند، معرفی می‌کند. حال این‌که چقدر در کشورها شرایطی را فراهم می‌کنند که از این استعدادها استفاده ‌شود، از دانش آن‌ها برای تبدیل علم به فناوری و تولید محصول استفاده شود، مسئله دیگری است که به جهت‌گیری‌ها و برنامه‌های کشورها وابسته است. اما به هر حال، این‌که پژوهشگران پر استناد از نخبگان علمی کشورمان و جزو داشته‌های واقعی ما هستند، واقعیتی انکارناپذیر است که نباید به سادگی از آن گذشت.

سردبیر مجله پژوهشنامه علم‌سنجی، ضمن اشاره به این‌که «بهره نبردن در عمل از این افراد در کشور و محول کردن کارهای روتین و روزمره به این افراد، موضوع دیگری است»، تصریح کرد: خیلی از کشورها، از این پژوهشگران در بخش‌های فناوری و در امور پژوهشی زیربنایی و کاربردی استفاده می‌کنند. کار ما در علم‌سنجی این است که این افراد را شناسایی کنیم و آن‌ها را به عنوان بهترین‌ها، برای فراهم کردن زمینه‌های لازم برای واگذاری مسئولیت علمی و نظارت پروژه‌های پژوهشی در کشور معرفی کنیم.

وی در پایان خاطرنشان کرد: این افراد داشته‌های ما هستند و خوشبختانه دکتر زلفی‌گل؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز برنامه‌های خوبی را برای فراهم‌سازی زمینه‌های لازم برای ایجاد پیوند میان ایده‌پردازی دانشمندان کشور و نیازهای واقعی جامعه و در واقع، تبدیل علم به فناوری، دارند. یکی از این گام‌های مثبت، حرکت به‌سوی راه‌اندازی نظام ایده‌ها و نیازها (نان) است که به‌درستی توسط وزیر علوم مطرح شده و در حال پیگیری است و قرار است با شناسایی و نمایه‌سازی نیازها، سازوکارهای عملی لازم را برای بهره‌گیری هدفمند از توانمندی‌های پژوهشگران و دانشمندان برجسته کشور ایجاد کند. این اقدام مثبت گامی رو به جلو خواهد بود برای این‌که نیازهای کشور به سهولت در اختیار دانشمندان قرار بگیرد و دانشمندان و پژوهشگران بدانند که نیاز جامعه چیست و این ارتباط بین آن‌ها برقرار شود و نخبگان علمی کشور بتوانند به‌درستی روی رفع نیازهای واقعی جامعه، برنامه‌ریزی کنند و اقدام صحیح به عمل آورند.