جشنی زمستانی برای صله‌رحم و بخت‌گشایی

به گزارش عصرقائم، فصل زمستان در استان اردبیل به سه دوره مختلف تقسیم می‌شود؛ چهل روز اول زمستان (از ابتدای دی تا دهم بهمن) را «چله بزرگ»، ۲۱ روز بعد از آن را (۱۱ بهمن تا آخر بهمن) را «چله کوچک» و ۳۰ روز آخر فصل را «بایرام آیی» (آداب پیشواز نوروز) می‌نامند.

لازم به توضیح است چهار روز آخر چله بزرگ را «بویوک چیله» و سه روز اول چله کوچک را «کیچیک چیله» می‌گویند و از هفتم تا سیزدهم بهمن ماه هم، «خدیر» نامیده می‌شود. اهالی خلخال مراسم و آیین خاصی برای  «خدیر» دارند. «آیین خدیر نبی» مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات را در بر گرفته و به نوعی یک جشن محسوب می‌شود. به این صورت که در دو هفته آخر بهمن‌ماه رسم قدیمی «قوودالمه» را برگزار می‌کنند که موجب انس و صله رحم اقوام، بستگان و خویشاوندان می‌شود. قبل از روز موعد «خدیر نبی»، بانوان روستا یا شهر جمع شده و گندم، عدس و کنجد را روی ساچ برشته کرده و آن را برای خرد کردن به آسیاب می‌برند تا آن را برای تهیه «قووت» که خوراکی مخصوص این آیین است، آماده کنند.

«قوودالمه» شب پنجشنبه اجرا می‌شود و ظهر همان روز آش مفصلی درست کرده و بین اقوام و همسایگان توزیع می‌کنند. از غروب پنجشنبه، کم کم مهمانی این سنت قدیمی و آیین ماندگار در خلخال آغاز می‌شود. بساط شام و پذیرایی از مهمانان فراهم می‌شود. پس از خواندن قرآن، مراسم «قوودالمه» شروع شده و بانوان آرد آسیاب‌شده با مخلوطی از پوست نارنج معطر شده را از صافی عبور می‌دهند، هر زنی نیتی کرده و روی تشت مخصوص «قووت» را الک می‌کند. این جشن برای بخت‌گشایی جوانان هم مرسوم بوده و در برخی مناطق به آن «سوبای‌لار بایرامی» (عید مجردها) می‌گویند.

«قووت» از ترکیب و آسیاب کردن گندم برشته، نخودچی، عدس و غلات دیگر تهیه می‌شود. از نذری‌های دیگر که در شب خدیر پخته و توزیع می‌شود، می‌توان به آش دوغ و آش گیلدیک اشاره کرد. بخشی از «قووت» به هفت همسایه، به عنوان هدیه یا به منظور احسان برای برآورده شدن نذر فردای شب «خدیر»، داده می‌شود.

باوری هم درباره تهیه «قووت» وجود دارد، بر اساس آن‌چه که کهنسالان و ریش‌سفیدان تعریف کرده‌اند در گذشته مقداری از «قووت» را در سینی بزرگی می‌ریختند و داخل یک اتاق خلوت می‌گذاشتند. معتقد بودند که حضرت خضر نبی با قمچی (نوعی تازیانه) این سینی را متبرک می‌کرد.

روح‌الله محمدی ـ معاون میراث‌ فرهنگی اردبیل‌ـ نیز درباره آیین خدیر نبی و دلایل ثبت آن به ایسنا گفت: در گذشته معمولا در ایام خدیر، برف زیادی می‌بارید، طوری‌که عبور و مرور در روستا به سختی انجام می‌شد، اما مراسم خدیر به نوعی موجب می‌شد اقوام و همسایه‌ها دور هم جمع شوند و به نوعی به آن‌ها نوید بهار را می‌داد. در واقع کمک به یکدیگر، شب‌نشینی، ایجاد صفا و صمیمیت، دعوت به صرف شام از آشنایانی که وضعیت مالی ضعیفی داشتند، بازگو کردن قصه‌ها و داستان‌های افسانه‌ای، شنیدن نصایح و صحبت‌های حکیمانه بزرگان، از جمله مهمترین وجوه قابل بررسی این آیین و مراسم است.

او با بیان این‌که این آیین تقریبا در بیشتر روستاهای شهرستان خلخال برگزار می‌شود، افزود: این در حالی است که با توجه به صنعتی شدن جامعه کنونی و از سوی دیگر، توسعه روند شهرسازی، آیین و مراسم خدیر نبی در خطر فراموشی قرار گرفته بود. این مراسم‌ها از ارکان و هویت فرهنگی مردم دیار خلخال بوده که از طریق آن، خیلی از نشانه‌های ملی، قومی و حتی دینی بروز می‌کرد. پس جا داشت حتماً نسبت به ثبت و ضبط و حفظ آن‌ها اقدامی انجام شود.

به گفته معاون میراث‌ فرهنگی اردبیل، این آیین همچنان در دهه آخر بهمن‌ماه در روستاهای خلخال برگزار می‌شود و زنان روستایی دور هم جمع می‌شوند تا «قووت» تهیه کرده و رسم را اجرا کنند.