ناکامی ایران در نوآوری و تولید نانوفناوری

به گزارش قائم آنلاین، در ســال ۲۰۱۷ میــلادی، ۹۳۲۵ مقالــه مرتبــط بــا فناوری نانو توســط محققان ایرانی در WoS نمایه شــد که معــادل ۵٫۸ درصــد از کل مقالات نانوی منتشرشــده در ســال ۲۰۱۷ اســت. ایران با این ســهم از انتشــارات نانو، با دو رتبه رشــد نســبت به ســال ۲۰۱۶ در رتبه چهارم دنیا قرار گرفت. این جایگاه در حالی به دســت آمده که ایران در ســال ۲۰۰۱ با انتشــار ۱۰ مقاله نانو در رده پنجاه و هفت دنیا و ششــم منطقه خاورمیانه قرار داشــت.

متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانو ایران در این ۱۷ سال حدود ۶۲ درصد بوده است. این تعداد از مقالات نانو بیش از یک پنجم کل مقالات علمی منتشرشده ایران در WoS را شــامل می شــوند، ضمن آنکه سهم مقالات نانو از کل مقالات دنیا در سال ۲۰۱۷ به میزان ۹ درصد بوده است.

روند رشد مقالات و رتبه ایران 

دو شاخص “میانگین ارجــاع بــه هر مقاله نانــو” و “h-index ” به ترتیب معیاری از کیفیت و تعداد پر استناد محسوب می‌شوند. ایران در شاخص میانگین ارجاع به مقالات نانو در سال ۲۰۱۷ با وجود ارتقای چند رتبه‌ای نسبت به سال گذشته به طور مشترک با ایسلند در رتبه بیست و دوم قرار دارد. در شاخص اچ-ایندکس نیز رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشر شده در ۵ سال منتهی به ۲۰۱۷ (اچ-ایندکس ۵ ساله) هجدهم است.

با مقایســه وضعیــت ایران در این دو شــاخص می‌توان نتیجه گرفت که گرچه جایگاه ایران در تولید مقالات با کیفیت و پراستناد نسبتا خوب است، ولی سهم نسبتا زیاد مقالاتی که در مجلات با ضریب تاثیرپذیری پایین و اعتبار کم منتشر می‌شوند، منجر به کاهش رتبه ایران در ارزیابی کلی کیفیت مقالات نانو شده است.

علاوه بر آن میزان همکاری بین‌المللی در انتشار مقالات نانو نیز می‌تواند موثر باشد؛ چراکه بررسی‌های آماری نشان می‌دهد کشورهایی که از میزان مشارکت پذیری بیشتری در انتشار مقالات نانو سود می‌برند، از ارجاعات بیشتری برخودار هستند.

این در حالی است که سهم مقالات نانو مشترک ایران با کشورهای دیگر در سال ۲۰۱۷ حدود ۱۸٫۵ درصد بود که کمترین سهم مشارکت بین‌المللی در بین ۳۰ کشور اول نانو محسوب می‌شود.

مقدار و رتبه شاخص h-Index مقالات نانوی منتشرشده در۵ سال اخیر

ثبت اختراعات نانو ایران

تا پایان سال ۲۰۱۷ ایران در مجموع ۱۹۷ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده است. تعداد پتنت‌های نانو ایران در USPTO در سال ۲۰۱۷ تعداد ۱۳ پتنت بوده و در همین سال ۲۵ اختراع نانویی دیگر ایران در این دفتر قرار بوده است که در مجموع ۳۸ پرونده ثبت اختراع شود.

رتبه ایران در پتنت‌های ثبت‌شده در USPTO در سال ۲۰۱۷ عدد ۲۵ است، اما نسبت تعداد پتنت‌ها به تعداد مقالات نانو نشان می‌دهد ایران در زمینه نوآوری و تولید فناوری نانو همانند تولید علم موفق نبوده است. ثبت ۰٫۴۱ پتنت در ازای هر ۱۰۰ مقاله مؤید این ادعا است.

این اعداد نشان می‌دهد که رشد وضعیت نوآوری و اختراعات فناوری نانو در ایران به توجه بیشتر به زیر ساخت‌های اساسی مالکیت فکری در کشور نیاز دارد.

فهرست ۳۰ کشوراول درثبت پتنت نانو در USPTO در سال ۲۰۱۷

بازار محصولات نانویی ایران

یکی از اهداف اصلی کشور در دوره دوم سیاست‌گذاری فناوری نانو، کسب سهم مناسبی از بازار جهانی این حوزه است. بر این اساس در برنامه ســند گســترش کاربرد فناوری نانو، دســتیابی به ســهم یک تا دو درصدی از بازار جهانی فناوری نانو توسط محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۴ هدف‌گذاری شده است.

با توجه به اینکه آمار و اطلاعات معتبر، شفاف و یکپارچه‌ای از بازار نانو در سطح بین‌المللی وجود ندارد؛ در سه ساله اول این برنامه تا سال ۱۳۹۸ اندازه‌گیری حجم بازار محصولات ســاخت ایران و روند رشــد آن در ســال‌های مختلف در دســتور کار قرار گرفته اســت و دســتیابی به حجم بازار ۳۰ هزار میلیارد ریال تا سال ۱۳۹۸ هدف‌گذاری شد.

طبق تعریف بازار فناوری نانو که در اســتاندارد بین‌المللی ایزو به شــماره ۲۰۱۵:۱۸۱۱۰ TS/ISO به تصویب رســید، بازار فناوری نانو شــامل سه بخش “کالاهای نانو”، بازار دستگاه‌های نانو” و “بازار خدمات فناوری نانو” می‌شود. در پایان ســال ۹۵ در مجمو ع ۱۵۷ شــرکت در زمینه تولید محصولات، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو حجم بازار تا حدی فعال بود که از داده‌های جمع‌آوری شده رقم کلی فروش آنها معادل ۷۰۴۴ میلیارد ریال بوده است.

روند رشد سالیانه محصولات نانویی ایران از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵

در ســال ۹۵ از مجمــوع بــازار فــروش محصولات نانو ســاخت ایران ۱۲۴۶ میلیارد ریال (حــدود ۱۸ درصد) مربوط به صــادرات این محصولات به کشورهای دیگر و ۵۷۹۸ میلیارد ریال آن مربوط به فروش در بازار داخلی بوده است.

آمار فروش محصولات نانو ساخت داخل به تفکیک صادرات و فروش داخل به میلیارد ریال

آمار فروش در سه حوزه کالا، تجهیزات و خدمات فناوری نانو به این شرح است:

در سال ۹۵ بیشــترین حجــم بــازار نانو، معــادل ۹۵ درصد متعلق به کالاها است. بخش خدمات با رشد ۱۵ درصدی افزایش قابل قبولی نسبت به سال قبل داشته است. گرچه بخش خدمات شامل تجاری‌سازی و خدمات شبکه آزمایشگاهی است که با این وجود بخش قابل قبولی نسبت به سال قبل بوده است.

فروش تجهیزات آزمایشگاهی و صنعتی در سال ۱۳۹۵ بر خلاف گذشته با کاهش ۴۴ درصدی همراه بوده است که نشان از کاهش تقاضای داخلی این تجهیزات است و نیاز است شرکت‌های این حوزه توجه بیشتری به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشند. انتظار می‌رود با توجه به زیر ساخت‌های صادراتی فراهم شده در برخی از کشورها از جمله دفتر چین مسیر صادراتی این محصولات به بازار جهانی در سال‌های آتی تسهیل شود.

سهم حوزه صنعتی محصولات دارای گواهینامه نانومقیاس تا پایان سال ۱۳۹۶ به تفکیک حوزه صنعتی 

بیش از نیمی از بازار کالاها به حوزه ساخت و ساز تعلق دارد که عبارتند از شیشه‌های کم گسیل، بتن، انواع کف پوش‌، انواع کاشی و گرانیت آنتی باکتریال، صنعت دارو، بهداشت و سلامت نیز با سهم ۱۵٫۶ درصد رتبه دوم در فروش محصولات نانو در ایران را در اختیار دارد.

نساجی و پوشاک هم با سهمی نزدیک به ۱۰ درصد در رده سوم قرار گرفته است. در رده‌های بعدی نانو پوشش‌ها با ۶٫۵ درصد، خودرو با ۳ درصد، پلیمر و کامپوزیت ۳ درصد قرار دارند. دیگر حوزه‌های صنعتی شامل نیرو و انرژی، رنگ و پوشش، نفت، گاز و پتروشیمی، نانو مواد، آب و محیط زیست و نیز کشاورزی، صنایع غذایی و بسته‌بندی در مجموع حدود ۳ درصد فروش کل کالاهای نانو ساخت داخل را در اختیار داند.

آمار فروش کلی شرکت‌های نانو داخلی درسال ۹۵ به تفکیک حوزه‌های صنعتی درتولیدکالا به میلیارد ریال

صادرات محصولات دانشی نانو پایه

تعداد شــرکت‌های نانو که موفق به صادرات شــده‌اند، از ۱۶ شــرکت در ســال ۹۴ به ۲۰ شــرکت در ســال ۹۵ افزایش یافته است. افزون بر این، مقاصد صادراتی محصولات نانو در سال ۹۵ نسبت به سال‌های گذشته افزایش چشمگیری داشته است، به طوری که از ۱۹ کشور در سال ۹۴ به ۴۷ کشور در سال ۹۵ رسیده است.

در بین حوزه‌های صنعتی مختلف، بیشترین سهم صادرات مربوط به حوزه ساخت و ساز بوده است که ۸۶٫۸ درصد (نزدیک به ۳۰ میلیون دلار) را به خود اختصاص داده اســت. در رتبه‌های بعدی به ترتیب نســاجی و پوشــا ک با ۹٫۴ درصد، تجهیزات صنعتی با ۱٫۷ درصد، پلیمر و کامپوزیت با یک درصد قرار دارند. سهم سایر حوزه‌ها شامل خودرو، کشاورزی، صنایع غذایی و بسته‌بندی، رنگ و پوشش، خدمات و نیز دارو، بهداشت و سلامت در مجموع کمتر از ۱٫۱ درصد بوده است.

از نظر ارزش صادرات، بیشترین میزان صادرات به کشور افغانستان بوده است که برابر با ۶٫۳ میلیون دلار بوده است. پس از افغانستان، کشورهای عراق با ۶ میلیون دلار و هند با ۵٫۶ میلیون دلار قرار دارد. ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان و ترکیه نیز به عنوان مقاصد صادراتی محصولات نانو در سال ۹۵ در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بدیهی است که بیشترین حجم صادرات به کشورهای همسایه و منطقه صورت گرفته است. صادرات محصولات حوزه ساخت وساز به ۳۰ کشور، حوزه نساجی به ۲۰ کشور و حوزه خودرو به ۱۳ کشور انجام شده است.

اعطای گواهی نانو مقیاس به محصولات داخلی

در سال ۱۳۹۶ تعداد ۲۹۱ درخواست بررسی محصولات به واحد ارزیابی محصولات نانو فناوری ارجاع شد که از این تعداد درخواست ۲۳۰ پرونده برای طی مراحل بعدی پذیرش شده و ۳۴ مورد رد شدند. بررسی ۱۱ محصول نیز به دلایلی نظیر عدم امکان تولید محصول، عدم امکان تولید محصول، عدم هماهنگی برای بازدید متوقف شد.

در این سال همچنین پس از بازدید و نمونه‌برداری از خط تولید و انجام آزمون‌های مقیاس و کارایی و بررسی نتایج در واحد، تعداد ۱۱۶ محصول موفق به دریافت گواهینامه نانو مقیاس و ۵۲ محصول موفق به دریافت گواهینامه آزمایشی شدند ضمن آنکه ۱۳ محصول تایید نشدند.

آمارمحصولات تأییدشده فناوری نانو از ۸۷ تا ۹۶ 

آمار محصولات دارای گواهینامه آزمایشی نیز تا پایان سال ۹۶ به ۱۷۶ مورد رسید. همچنیــن تعــداد شــرکت‌های دارای محصــولات فناوری نانــو کــه در واحد ارزیابی محصــولات مورد بررســی قرارگرفتــه و دارای تأییدیــه نانومقیاس هستند، به این شر ح است: