منظور از اينكه در روز قيامت، جزاي هر عمل صورت باطني همان عمل است

مفاد و مضمون تجسم اعمال با صراحت در قرآن و روايات مطرح شده است. در اينجا با استناد به آيات قرآن اين موضوع را مورد بررسي قرار مي دهيم:
در آيات متعددي جزاي اعمال در آخرت عين آن اعمال دانسته شده است؛ مانند «هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»  آيا جز آنچه را عمل كرده‏ اند پاداش داده مي شوند.[۱]
در آياتي نيز با تعبيرهاي گوناگون به تجسم اعمال اشاره شده است؛ مانند تعبيرِ ديدن اعمال در آخرت: هر انساني در آخرت اعمال خوب يا بد خود را هر قدر هم كه خرد و اندك باشد مي بيند، « فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ . وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ »[۲] به عقيده برخي اين آيه از صريح ترين  آيات در باب تجسم اعمال است.
بر اساس آيه ديگري خداوند اعمال جهنميان را به آنان نشان مي دهد و اين امر مايه پشيماني و اندوه آنان مي شود: « كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ »[۳]
ازديگر تعابير قرآن در اين باره تعبير«وجدان و يافتن عمل» است:« يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا»[۴] در اين آيه پس از اشاره به اينكه هركسي عمل خوب يا بد خود را حاضر مي بيند ، بيان شده است كه شخص دوست دارد بين او و كارهاي بدش زماني دراز فاصله باشد. روشن است كه آرزوي دور بودن انسان مجرم از عمل، قابل تاويل به معاني ديگري غير از تجسم اعمال نيست.[۵]
در آيه اي ديگر پس از اشاره به نامه عمل انسان ها در قيامت آمده كه مجرمان اعمالي را كه انجام داده اند مي يابند: « وَوُضِعَ الْكِتَابُ … وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا »[۶]حقيقت نامه عمل در اين آيه شكل گيري ملكات و اعتقادات در قلب انسان است. در واقع مقصود از كتاب و نامه عمل كه در آخرت به انسان داده مي شود ، ظهور و بروز ذات و حقيقت انسان است.
در آيات ديگري صراحتا به صورت واقعي اعمال كه چهره ثواب و عقاب اعمال است، اشاره شده و بيانگر تمثل يافتگي و پيكر بندي و صورت پذيرفتن اعمال و تناسب هريك از اشكال عذاب با جرم و گناه مربوط به آن است. در آيه ۱۰ سوره نساء آمده است: « إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا » كساني كه اموال يتيمان را از روي ظلم و ستم مي‏ خورند، تنها آتش مي ‏خورند. برخي از مفسران اين گونه آيات را دليل محكمي بر تجسم اعمال مي دانند.[۷] در بعضي آيات نيز هيزم جهنم ذات انسان هاي مجرم دانسته شده :«فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتىِ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِْجَارَة»[۸] و در آيه ۱۲ حجرات نيز آمده است كه حقيقت و تجسم گناه غيبت، خوردن گوشت انسان غيبت شونده است: «وَ لَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا  أَ يحُِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوه»[۹]
در اين زمينه از كشف و شهود عرفا و اولياي الهي نيز گزارش هاي فراواني به ثبت رسيده و ادله شهودي فراواني از شهودهاي ارباب بصيرت در زمينه مشاهده صورت هاي حقيقي اعمال و ذوات انساني گزارش شده است.[۱۰] در روايات و مكاشفه عارفان براي اخلاق ناپسندي چون حسد صورت مار و عقرب[۱۱] و براي خصلت حرص و طمع صورت مورچه ذكرگرديده است.[۱۲] هم چنين گفته شده است در قيامت تكذيب كنندگان به شكل ميمون و خوك ، شرابخواران به شكل نوشندگان زهر افعي، متكبران در قالب مورچه هاي لگدمال شده، گرفتاران عجب به شكل طاووس، شهوت پرستان به شكل خروس، تمسخر كنندگان به شكل ميمون، و صاحبان نيات ناپاك در هيئت روباه ظهور و تجلي خواهند كرد. در مقابل اعمال نيكي چون نماز اول وقت با حفظ شرايط به صورت دوست و همراهي مهربان و خوشرو، ولايت به شكل بهترين و آراسته ترين همراه انسان و اذكاري نظير تسبيحات اربعه به صورت درخت هاي بهشتي درخواهند آمد.
عقيده به تجسم عمل داراي اثر تربيتي است، زيرا اگر انسان مطمئن باشد كه عمل وي از بين نرفته، از او جدا نخواهد شد ،حساب شده كار خواهد كرد ؛ زيرا مي داند كه مسئوليت او سنگين است و روزي اعمال قبيح وي در برابر چشمانش بازسازي مي شود و اين خود بدترين نوع كيفر براي گناهكاران است.[۱۳]

پي نوشت:
[۱] .اعراف،۱۴۷
[۲] . پس هر كس به اندازه سنگيني ذره‏ اي كار خير انجام داده آن را مي ‏بيند. و هر كس به اندازه ذره‏ اي كار بد كرده آن را مي ‏بيند. زلزال،۷ و۸
[۳] .  (آري) اين چنين خداوند اعمال آنها را بصورت حسرتزائي به آنها نشان مي‏ دهد . بقره، ۱۶۷
[۴] . روزي كه هر كس، آنچه را از كار نيك انجام داده، حاضر مي بيند، و آرزو مي‏ كند ميان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زماني زيادي باشد.  آل عمران،۳۰
[۵] . تفسير نمونه، دار الكتب الاسلاميه ،۱۳۷۵،ج۲ ،ص۵۰۶
[۶] . و كتاب (كتابي كه نامه اعمال همه انسانها است) در آنجا گذارده مي‏ شود… و همه اعمال خود را حاضر مي‏ بينند. كهف، ۴۹
[۷] .رك به: الميزان في تفسير القرآن، بيروت، اعلمي، ۱۳۹۳ق، ج۴ ص۲۰۲-۲۰۳ ،۲۱۰
[۸] . از آتشى بترسيد كه هيزم آن، بدنهاى مردم (گنهكار) و سنگها [بتها] است. بقره،۲۴
[۹] . و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! حجرات،۱۲
[۱۰] .رك به:الفتوحات المكيه، ج۱۱، ص۲۰۱به كوشش عثمان يحيي، قاهره، الهيئه المصريه ۱۴۰۵ق؛ تفسير صدرالمتالهين، به كوشش خواجوي قم بيدار ۱۳۶۶ش، ج۴،ص۳۰۳
[۱۱] .رك به: علم اليقين في اصول الدين، الفيض الكاشاني، به كوشش بيدارفر،قم، بيدار،۱۳۷۷،ج۲ ،ص۱۰۷۷
[۱۲] . رك به: شرح مثنوي، هادي السبزواري، به كوشش بروجردي، تهران، وزارت ارشاد،۱۳۷۷،ج۱، ص ۱۱۹
[۱۳] . دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم، ۱۳۸۲، ج۷، ص۲۴۸-