اهمیت ژئواستراتژیك خلیج فارس و جایگاه ویژه ایران در كنترل آن‌

* اهمیت ژئو استراتژیك خلیج فارس براى ایران‌
منطقه خلیج فارس باتوجه به برخى ویژگى‌هاى منحصر به فرد خود، یكى از مناطق استراتژیك و ژئوپولیتیك دنیا محسوب مى‌شود و از قرن‌ها پیش از زمان تمدن بین النهرین به‌عنوان یك آبراه مهم تجارى و نظامى اهمیت ویژه داشته است. در قرون اخیر، خلیج فارس شاهد حضور و تسلط دولت استعمارى انگلیس در آن‌جا و نیز تداوم سیاست‌هاى دیرینه و استعمارى روس‌هاى تزارى براى دست یابى به آب‌هاى گرم خلیج فارس بوده كه همگى حاكى از اهمیت ویژه و راهبردى آن است.

یكى از دلایل اهمیت راهبردى خلیج فارس وجود تنگه هرمز است. «تنگه هرمز» گذرگاهى است هلالى شكل كه خلیج فارس را به دریاى عمان متصل مى‌كند. این تنگه یكى از مهم‌ترین تنگه‌ها در بین یازده تنگه مهم دنیاست كه براى ابرقدرت‌ها و قدرت‌هاى بزرگ اهمیت اقتصادى و راهبردى زیادى دارد. اهمیت عرض كم تنگه هرمز از این جهت است كه در طول سه كیلومتر مسافتى كه عرض تنگه بین ۲۱ تا ۲۴ مایل دریایى متغیر است، بخشى از عرض آب‌هاى ساحلى در كشور ایران و عمان بر روى هم منطبق مى‌شود و بنابراین، در فاصله بین آن‌ها دریاى آزادى وجود ندارد. همین امر حساسیت ویژه‌اى را در امر كشتیرانى بین‌المللى در تنگه هرمز ایجاد كرده و مسؤولیت سنگین امنیتى را بر دوش این دو كشور نهاده است. به‌همین‌دلیل دو كشور ایران و عمان از اهمیت راهبردى و جغرافیایى سیاسى ویژه‌اى برخوردارند، به گونه‌اى كه دیوید نیوسام، معاون وزیر امور خارجه (وقت) آمریكا، در سال ۱۹۸۰ در یك سخنرانى در دانشگاه «جرج تاون» چنین گفت : «اگر جهان دایره مسطحى باشد و كسى بخواهد مركز آن‌را بیابد، به یقین مى‌توان گفت كه مركز آن خلیج فارس است. امروزه جایى در جهان به اهمیت این منطقه وجود ندارد كه تمامى توجهات را به یك نقطه و با علایقى یك دست، همسان كند. درحال حاضر، براى ادامه سلامت اقتصادى و ثبات جهان، جایى به اهمیت این مركز وجود ندارد.»

رویترز در این باره مى‌نویسد : «براساس برآورد اداره اطلاعات انرژى آمریكا، در سال ۲۰۱۶، روزانه ۵. ۱۸ میلیون بشكه نفت از این تنگه عبور كرده است كه نسبت به سال ۲۰۱۵ افزایش ۹ درصدى را نشان مى‌دهد و ركورد محسوب مى‌شود؛ این رقم ۳۰ درصد تمامى ترانزیت نفت در جهان از طریق دریا را شامل مى‌شود.» براساس بررسى مؤسسه تحلیل آمارهاى نفتى «ورتكسا»، محموله‌هاى نفت خام و میعانات گازى ترانزیت شده از طریق تنگه هرمز در سال ۲۰۱۷ روزانه ۲. ۱۷ میلیون بشكه و این رقم تنها در نیمه نخست سال ۲۰۱۸ روزانه به ۴. ۱۷ میلیون بشكه رسیده است. بیشتر نفت صادراتى عربستان، ایران، امارات، كویت و عراق از طریق این تنگه به بازارهاى جهانى فرستاده مى‌شود. هم‌چنین این آبراه، مسیر عبور تمامى ال ان جى (گاز طبیعى مایع) صادراتى قطر است. عربستان و امارات تلاش كرده‌اند تا با احداث خط لوله‌هاى جایگزین این تنگه را دور بزنند، اما آمارهاى اداره اطلاعات انرژى آمریكا نشان مى‌دهد كه این اقدامات موفق نبوده است. روزنامه صهیونیستى‌هاآرتص نیز نوشته است: «یك‌سوم جابه‌جایى دریایى نفت از طریق این تنگه عبور مى‌كند و تنگه هرمز یكى از استراتژیك‌ترین پیوندهاى تولیدكنندگان نفت خام در خاورمیانه با بازارهاى آسیا، اروپا، شمال‌آفریقا و فراتر از آن است.» در كل، علت توجه زیاد به منطقه خلیج فارس در طى قرون گذشته، اهمیت ژئوپلتیك این منطقه است كه این اهمیت را در زمان حاضر از دو جهت مى‌توان مشاهده كرد:

موقعیت جغرافیایى خلیج فارس:
خلیج فارس در دوران گذشته به‌عنوان راه نزدیك‌تر غرب به هندوستان داراى اهمیت خاص بوده است. ولى امروزه، در رابطه با كشورهاى حاشیه خلیج فارس این موقعیت ارزش غیر قابل انكار دارد. از یك طرف كشور ایران به‌صورت پل ارتباطى بین شرق و غرب و همینطور به‌صورت حدفاصل بین روسیه تزارى و سپس اتحاد جماهیر شوروى (سابق) و اكنون روسیه و خلیج فارس و دریاى عمان و در نتیجه اقیانوس هند قرار دارد، از طرف دیگر، شبه جزیره عربستان از نظر جغرافیایى دو آب‌راه مهم خلیج فارس – دریاى عمان و بحر احمر را در سواحل خود دارد و از طریق دریاى عرب به اقیانوس هند متصل است. از سه تنگه استراتژیك اقیانوس هند، یعنى تنگه مالاكا، باب المندب و هرمز، دو تنگه اخیرالذكر متصل به شبه جزیره عربستان مى‌باشند. همین طور كانال سوئز نیز در رابطه با بحر احمر و تنگه باب المندب داراى اهمیت است. به عبارت دیگر اعتبار اظهارنظر آلبو كرك مهاجم پرتغالى به منطقه اقیانوس هند و خلیج فارس (۱۵۰۷ م) مبنى بر این‌كه هر دولتى بر سه تنگه هرمز، باب المندب و مالاكا تسلط داشته باشد، بر جهان مسلط خواهد بود، تا به امروز همچنان باقى مانده است.

منابع انرژى:
مهم‌ترین موردى كه باعث اهمیت فوق‌العاده خلیج فارس شده و حتى سبب دست اندازى و طمع ورزى قدرت‌هاى بزرگ نسبت به آن شده، وجود ذخایر طبیعى به‌خصوص نفت است به گونه‌اى كه نام خلیج فارس مساوى با نفت شده است. با نگاهى گذرا به كل ذخایر نفتى شناخته‌شده جهان و سایر مناطق پى به اهمیت این موضوع مى‌بریم. كل ذخایر نفتى شناخته‌شده جهان ۱۰۰۳ میلیارد بشكه اعلام شده است كه از این رقم حدود ۶۶۵ میلیارد بشكه یعنى دو سوم كل ذخایر نفتى جهان در خلیج فارس واقع شده است.

حوزه‌ى خلیج فارس هم‌چنین در حدود ۱۹۱۸ تریلیون فوت مكعب ذخیره‌ى گازى (۳۵ درصد كل ذخایر گازى جهان) را دارد. چنین ذخایرى این منطقه را به بزرگ‌ترین مخزن انرژى در جهان تبدیل كرده است. در حال حاضر نفتى كه از منطقه ژئوپولیتیك خلیج فارس از سوى ۶ كشور ایران، عراق، كویت، عربستان، امارات متحده عربى و قطر كه همگى عضو سازمان كشورهاى صادركننده نفت (اوپك) هستند به دست مى‌آید نزدیك به ۲۱ میلیون بشكه در روز است؛ در حالى كه كل نفت خامى كه در جهان به دست مى‌آید نزدیك به ۸۰ میلیون بشكه در روز است. بنابراین نفت خلیج فارس بیش از ۲۵ درصد از نفت مصرفى جهان را تأمین مى‌كند. بر پایه‌ى پیش‌بینى‌ها، مصرف جهانى نفت تا سال ۲۰۲۰ روزانه به ۱۱۱میلیون بشكه خواهد رسید. پس تقاضاى جهانى براى نفت خلیج فارس افزایش خواهد یافت و شاید به ۵۰ میلیون بشكه در روز برسد كه در آن صورت سهم منطقه‌ى خلیج فارس در تولید جهانى نفت نزدیك به ۴۵ درصد از كل تولید جهان خواهد بود.

* ایران و خلیج فارس‌
اما اهمیت خلیج فارس براى ایران چیست و خلیج فارس چه پتانسیل‌هایى در اختیار ایران قرارداده است؟ ایران بزرگ‌ترین و مهم‌ترین كشورى است كه همواره نقش مهمى را در معادلات و مناسبات منطقه‌اى و فرا منطقه‌اى به‌خصوص در منطقه خلیج فارس بر عهده داشته و اكنون نیز داراى جایگاه ویژه‌اى در منطقه خاورمیانه به‌خصوص در حوزه خلیج فارس است. بنابراین خلیج فارس چه در عرصه داخلى و منطقه‌اى و چه در عرصه بین‌المللى اهمیت وافرى براى ایران دارد و تصمیمات استراتژیك سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران همواره با در نظر گرفتن اهمیت این منطقه اتخاذ و تدوین مى‌شود.

موقیعت ‌بى‌نظیر ایران در خلیج فارس و به‌ویژه اشراف بر تنگه هرمز باعث شده است تا ایران ابزار قدرتمندى در برابر رقبا و دشمنان خود داشته باشد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامى با بهره‌گیرى از «مین‌هاى دریایى»، «موشك‌هاى ضد كشتى» و «قایق‌هاى تندرو»؛ یك امنیت پایدار را در خلیج فارس ایجاد كرده و این موضوع باعث ناخشنودى مقامات نظامى و سیاسى آمریكا شده است. نیروى دریایى سپاه پاسداران با اعمال حاكمیت ایران در آب‌هاى سرزمینى همواره به ناوهاى بیگانه هشدار داده به حریم دریایى احترام بگذارند و ناوهاى آمریكایى در زمان عبور از خلیج فارس خود را به دهانه جنوبى «تنگه هرمز» مى‌چسبانند و حركت مى‌كنند و این یعنى اقتدار جمهورى اسلامى در حفظ حریم آبى. شبكه المیادین در گزارشى مطرح كرده كه قدرت نیروى دریایى ایران در قایق‌هاى تندرو نهفته است كه مجهز به موشك‌هاى ضد كشتى هستند. نیروى دریایى ایران فعالیت‌هایى سیاسى مثل دیپلماسى دریایى براى ارسال پیام‌هاى دریایى انجام مى‌دهد كه در انجام تمرین‌هاى دریایى در واكنش به تمرین‌هاى دریایى آمریكا و اسرائیل در منطقه و به‌خصوص منطقه خلیج فارس تجلى مى‌یابد. علاوه بر این نیروى دریایى ایران براى مقابله با تهدیدات خارجى كه هر لحظه احتمال وقوع آن‌ها وجود دارد، مجهز شده است.

در واقع مهم‌ترین سلاحى كه موقعیت خلیج فارس به ایران مى‌دهد تنگه هرمز و اشراف ایران بر این تنگه است. ایران با بستن تنگه هرمز در خلیج فارس مى‌تواند اقتصاد جهانى را در شوك فروببرد. ایران ابزارهاى زیادى را براى بستن تنگه هرمز در اختیار دارد:

مین دریایى: طبق گزارش‌بى‌بى سى، ایران ۵ هزار مین دریایى دارد. این مین‌ها، مسلماً به مرور زمان، پیشرفته‌تر شده‌اند و شناسایى آن‌ها براى كشتى‌هاى عبورى سخت خواهد بود. مین‌هاى پر شمار، مسلما ً قدرت ایران براى بستن تنگه را بسیار بالا خواهد برد. ۵ هزار مین، مى‌تواند خلیج فارس را به میدان مین خطرناكى براى همه كشتى‌هاى عبورى، اعم از نظامى و نفت كش تبدیل كند.

ناو و ناوچه: بنابر شواهد، جمهورى اسلامى ایران حداقل ۲۰ ناوچه دارد كه همه ساخت داخل است. البته ناو شكن‌هاى دماوند و جماران، ازجمله توانمندى‌هاى دریایى كلاسیك نیروهاى نظامى ایران است كه بومى‌سازى شده‌اند.

قایق تندرو: كابوس بزرگ نیروى دریایى آمریكا، قایق‌هاى تندرویى است كه به موشك‌هاى كاتیوشا هم مجهزند. با توجه به سرعت بالاى این قایق‌ها و اندازه نسبتا كوچك آن‌ها، آسیب پذیرى آن‌ها پایین و قدرت ضربه زدن آن، بسیار بالاست. این قایق‌ها در جنگ نفت كش‌ها نشان دادند كه تا چه حد مى‌توانند نیروى دریایى آمریكا را زمین گیر كنند.

زیر دریایى: این جنگ افزار هم جزو ادوات كلاسیك جنگ دریایى محسوب مى‌شود. ایران حداقل سه زیر دریایى بزرگ دارد. از سوى دیگر بیزنس اینسایدر تخمین مى‌زند كه ایران، ۱۳ زیر دریایى كوچك دارد.

موشك: بزرگترین چالش براى نیروهاى ضد ایرانى در هر كجاى دنیا، موشك خواهد بود. تمامى موشك‌هاى ایران، قابلیت ضربه زدن به نفت كش‌ها و كشتى‌هاى نظامى در دریاى عمان، خلیج فارس و حتى كیلومترها دورتر از آن‌را دارند.

در واقع ایران با موقعیت‌بى‌نظیر در خلیج فارس توان بستن تنگه هرمز را دارد. كارشناسان اقتصادى معتقدند در صورت بسته‌شدن تنگه هرمز، بازارهاى جهانى نفت با كمبود ۲۰ میلیون بشكه‌اى مواجه مى‌شوند و احتمال دارد كه بهاى نفت از مرز بشكه‌اى ۲۵۰ دلار هم بگذرد، چراكه بسته‌شدن تنگه هرمز به‌معناى توقف صادرات ۹۰ درصد نفت منطقه و توقف معاملات تجارى بسیارى از كشورهاى حوزه‌ى خلیج فارس خواهد بود.

«استفان لانگ» یكى از این اقتصاددانان هشدار داده كه احتمال هرگونه شوك نفتى از طریق قطع صادرات نفت، «فاجعه اقتصادى» ایجاد خواهد كرد. دیوید ویس اقتصاددان ارشد مؤسسه استاندارد پورز نیز از بروز شوك نفتى در صورت تشدید تنش‌ها خبر داده است. البته اهمیت تنگه هرمز تنها به‌دلیل صادرات نفت نیست؛ ناوگان پنجم آمریكا به‌عنوان یكى از مهم‌ترین و استراتژیك‌ترین پایگاه‌هاى نظامى جهان در بحرین قرار دارد؛ انواع ناوهاى موشك‌انداز، اسكورت و هواپیمابر به همراه تأسیسات عظیم لجستیكى و هدایت مركزى آن‌ها در پایگاه بحرین مستقر است، پس اگر جمهورى اسلامى ایران بخواهد این گزینه را عملى كند، قطعا آمریكا با تهدید بزرگى مواجه خواهد شد. البته بستن تنگه هرمز تنها راه تهدید نیست. ایران به‌دلیل كم‌عرض بودن این تنگه و اشراف بر آن، مى‌تواند در مقام مقابله به مثل و در تنگنا قرار دادن حریف، از تمامى كشتى‌هایى كه از آب‌هاى سرزمینى آن در تنگه هرمز عبور مى‌كنند، بازرسى نماید.

* نتیجه‌
خلیج فارس همواره به‌عنوان یك منطقه مهم و استراتژیك به شمار رفته است. در این میان موقعیت خاص جغرافیایى ایران و اشراف بر تنگه هرمز، ایران را به‌عنوان مهم‌ترین بازیگر در این منطقه معرفى كرده است. این مسأله به‌عنوان یك ابزار مهم و بازدارنده براى ایران به شمار مى‌رود. اهمیت این مسأله زمانى خواهد بود كه كشورهایى مانند آمریكا به‌دنبال ماجراجویى علیه ایران باشند. چراكه هرگونه اختلال در عبور و مرور كشتى هاى نفتى در این تنگه باعث خسارات زیادى به غرب و به‌ویژه آمریكا خواهد شد. البته اهمیت این مسأله تنها به حوزه نفت مرتبط نیست و ایران مى‌تواند از طریق خلیج فارس، پایگاه‌هاى نظامى آمریكا در قطر و بحرین را نیز مورد تهدید قرار دهد. پس از تروریستى اعلام كردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامى از سوى آمریكا، اهمیت این مسأله بسیار زیادشده است. در شرایط كنونى، خلیج فارس در حوزه مأموریتى سپاه قرار داد و ناوهاى آمریكایى باید براى عبور از خلیج فارس از سپاه مجوز بگیرند. هم‌اینك آمریكا حضور ناوگانى گسترده‌اى در پهنه خلیج فارس و دریاى عمان دارد و در صورت برورز هرگونه رفتار نابخردانه، با واكنش سریع سپاه مواجه خواهند شد. شاید از همین رو باشد كه بلا فاصله پس از تروریستى اعلام كردن سپاه توسط وزارت خارجه آمریكا، مقامات وزارت دفاع آمریكا اعلام كردند كه براى عبور از منطقه خلیج فارس، تابع قوانین جارى بوده و با اعلام و اجازه نیروهاى سپاه در خلیج فارس تردد خواهند كرد.
در واقع ایران در خلیج فارس ابزارها و پتانسیل‌هاى زیادى براى مقابله با تصمیمات برخى كشورها مانند آمریكا در اختیار دارد و دشمن باید در هرگونه رفتار تهاجمى خود با ایران، این پتانسیل‌هاى ایران را در نظر داشته باشد. قطع صادرات نفت، حمله به پایگاه‌هاى آمریكا در خلیج فارس و هدف قراردادن ناوهاى آمریكایى در منطقه، تنها بخشى از پتانسیل‌هایى است كه ایران در خلیج فارس مى‌تواند عملیاتى كند.

منابع
۱- عابدیان احمد، خلیج همیشه فارس: نام خلیج فارس مستند به مدارک تاریخی، تنگه هرمز حیات اقتصادی جهان، چگونگی باز پس گیری جزایر سه گانه … ، انتشارات نوآور،۱۳۸۸

۲- David, D.newsom, United States Policy toward the Gulf, ed. R.G. Walf, Washington. D.C, Georgetown University 1980, P.59.

۳- محمدعلي امامي، عوامل تأثيرگذار خارجي در خليج فارس، دفتر مطالعات سياسي و بين الملل، وزارت امور خارجه، تهران، مرکز چاپ و انتشارات امور خارجه، ۱۳۸۱
۴- جليل روشندل و حسين سيف زاده، تعارضات داخلي، منطقه اي و بين الملل در خليج فارس، تهران، مرکز پژوهش هاي علمي و مطالعات استراتژيک خاورميانه، ۱۳۸۲
۵- جهان‌آرا، حمید؛ بررسی سیاست‌های امنیتی ج. ا. ایران در خلیج فارس، مجله: پژوهش ملل » مرداد ۱۳۹۷، دوره سوم – شماره ۳۲
۶- محمدرضا حافظ نیا و غلامحسین غلامحسین زاده، خلیج‌فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، (ویراستار) ، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۹۱