آیا زهر عروس دریایی خلیج فارس، کشنده است؟

به گزارش قائم آنلاین، گونه‌های عروس دریایی در سطح گسترده‌ای در دریاها وجود دارند و برخی از آن‌ها می‌توانند تا ضخامت دو متر و با وزن ۲۰۰ کیلوگرم رشد کنند. اکثر گونه‌های این جانور دریایی، سمی هستند و هرساله بیش از ۱۲۰ میلیون نفر در دنیا توسط این جانداران، صدمه می‌بینند. گرچه اغلب این مصدومین نیاز به اقدامات تکمیلی درمانی ندارند، ولی گاهی در اثر صدمه این عروس‌های دریایی، مرگ نیز حادث می‌شود. این جانداران در سطح گسترده‌ای در خلیج فارس و دریای عمان نیز حضور دارد.

بنا بر گفته متخصصان، بدن عروس‌های دریایی از یک قسمت چتر مانند ژلاتینی تشکیل شده که در لبه‌های آن رشته‌هایی به نام تنتاکل وجود دارد. در ساختار تنتاکل ها، سلول‌های اختصاصی وجود دارند که نماتوسیت نامیده می‌شوند و زهر عروس دریایی در داخل آن‌ها، قرار دارد. هرساله در فصول بهار و تابستان با موارد زیادی از گزش عروس دریایی مواجه هستیم و اگرچه برخی از مصدومین بدون درمان خاصی بهبود می‌یابند، لیکن گهگاه به دلیل گزش توسط گونه‌ای خاص یا به دلیل حساسیت فرد گزیده شده، نیاز به اقدامات تکمیلی درمانی و بیمارستانی وجود خواهد داشت. بنابراین تحقیق روی این جاندار و جداسازی زهر آن و بررسی میزان سمیت و کشندگی آن از اهمیت خاصی برخوردار است.

در همین راستا، تعدادی از محققان کشور از دانشگاه جامع امام حسین (ع) و پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان به انجام پژوهشی پرداخته‌اند که در آن با استفاده از تکنیک‌های خاص، به جداسازی زهر یک گونه مهم از عروس دریایی پرداخته شده و سمیت آن بالأخص روی فاکتورهای خونی مورد بررسی علمی واقع شده است.

بدین منظور، محققان فوق‌الذکر، نمونه‌های عروس دریایی گونه Rhopilema nomadica را از ناحیه جزر و مدی ساحل شمالی جزیره قشم جمع‌آوری کرده و پس از انتقال به آزمایشـگاه بنـدرعباس، با روشی بهینه‌شده به جداسازی زهر آن با استفاده از ژل کروماتوگرافی سفادکس G۲۰۰ پرداختند. این زهر سپس با استفاده از روش‌های آزمایشگاهی خاص ازلحاظ میزان سمیت و فعالیت موسوم به «لیزکنندگی» روی خون موش‌ها مورد ارزیابی واقع شد.

خاصیت لیزکنندگی سموم به وضعیتی گفته می‌شود که طی آن، سم موجب می‌شود که غشای مهم سلول‌های خونی یا غیرخونی بدن پاره شده و محتویات آن‌ها خارج شود. از این طریق و با انهدام سلول‌ها، شخص دچار آسیب‌های عمده‌ای می‌شود.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، وجود ترکیبات فعال در زهر عروس دریایی فوق‌الذکر، می‌تواند موجب آسیب به شناگران شود، هرچند اثر لیزکنندگی آن به غلظـت زهـر و همچنین نوع سلول‌های خونی بستگی دارد و در گونه‌های مختلف، متفاوت است. البته بنا بر یافته‌های تحقیقاتی، گلبول‌های قرمز موش نسبت به انسـان و گوسـفند قابلیـت لیـز شوندگی بیشتری نشان می‌دهند.

در این رابطه، حسین هنری، دانشیار مرکز علم و فناوری زیست‌شناسی دانشگاه جامع امام حسین (ع) و سه همکار دیگرش در این پژوهش اظهار داشته‌اند: «مطالعات بیوشیمیایی و سم‌شناسی در مورد عروس دریایی نشان می‌دهند که زهر عروس دریایی متناسب با گونه آن می‌تواند دارای فعالیت آنزیمی، آنتی‌اکسیدانی، اثرات قلبی عروقی، مرگ سلولی و همچنین اثرات همولتیک یا تجزیه خون درکنار اثرات عصبی باشد. همچنین این زهر، به دلیل ساختار پروتئینی خود، در کنار سمیت سلولی و قابلیت لیزکنندگی و انهدام سلول، دارای خاصیت ضد سرطانی نیز بوده و برای استفاده در تحقیقات دارویی مورد توجه است».

به گفته این محققان، «برای استخراج زهر عروس دریایی روش‌های مختلفی وجود دارد، اما روش مناسب، روشی است که در آن، علاوه بر به دست آوردن غلظت مناسب از زهر، میزان فعالیت و ترکیبات فعال آن نیز حفظ شود. زهر عروس دریایی به گرما حساس بوده و فعالیت آن در اثر حرارت به مقدار زیادی کاهش می‌یابد. لیکن در این تحقیق، نماتوسیت های جداشده از عروس دریایی تحت دمای خشک قرار گرفتند و ما توانستیم با اجرای تغییراتی در مراحل آزمایش، زهر فوق را تحت شرایط بهینه‌ای استخراج کنیم».

آن‌ها می‌افزایند: «نتایج بررسی‌های ما در این تحقیق نشان داد که با تغییر غلظت زهر، میزان انهدام سلولی نیز تغییر پیدا می‌کند و هر چه غلظت زهر افزایش پیدا ‌کند، این مقدار بیشتر می‌شود. اگرچه این افزایش دارای روند یکنواختی نیست. همچنین طبق نتایج، نوع سلول‌های خونی نیز در میزان لیز شوندگی آن‌ها مؤثر است».

یافته‌های نهایی این پژوهش که در فصل‌نامه علمی پژوهشی «یافته» متعلق به دانشگاه علوم پزشکی لرستان منتشر شده‌، حاکی از آن است که میزان لیز شوندگی سلول‌های خونی توسط زهر عروس دریایی غیرقابل‌پیش‌بینی است و این موضوع به گونه عروس دریایی و میزان غلظت زهر بستگی دارد و همچنین در سلول‌های خونی جانداران مختلف، فرق دارد. بر همین اساس بایستی به مطالعات در این خصوص با شناسایی دیگر گونه‌های عروس دریایی ادامه داد.