کرونا، فرصت‌ها و تهدیدها در نظام آموزشی و تربیتی

به گزارش قائم آنلاین، در شرایطی که بحران کرونا موجب تعطیلی فضای آموزشی کشور شد، ابتدا کلاس‌های آموزشی را از سطح ابتدایی تا بالاترین سطح دانشگاهی یعنی دکترا به تعطیلی کشاند و در این بین تنها بیش از یک میلیارد دانش‌‌آموز جهان را در خارج از کلاس درس و مدارس خود قرار داد.

کرونا ظرفیت جدیدی برای آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان در کشور بوجود آورد. برنامه آموزشی مجازی و از راه دور به دو صورت آنلاین و آفلاین در کلیه مراکز آموزشی اعم از ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی، آغاز به‌کار کرد. گستره این شیوه آموزشی، هم دامن‌گیر همه کشورهای جهان یعنی هر دو گروه کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه یافته شد و تجربه‌‌های جدید و فراگیری را برای دانش‌آموزان، دانشجویان، آموزگاران، استادان، خانواده‌ها و حتی دولت‌ها رقم زد. با تغییرات شگرفی که در امر آموزش کلاسیک شکل گرفت، شیوه‌های تدریس و یادگیری هم به‌صورت مجازی و با استفاده از پلت‌فرم‌های متنوع دیجیتالی ظهور کرد.

در کشورمان به دلیل عدم وجود زیرساخت‌های لازم نتوانستیم از این ظرفیت جدید آن طور که باید بهره ببریم و دانشجویان و دانش آموزان به ویژه در مناطق محروم دچار آسیب‌هایی شدند.

تغییر الزامی، ضرورت قطعی دوران کرونایی
روح‌الله سیف‌نیا، دبیر آموش و پرورش، کرونا را واقعیت زندگی جهانی می‌داند و می‌گوید: باید برای کرونا در ابعاد مختلف زندگی و از جمله عرصه مهم و استراتژیک آموزش و پرورش فکر اساسی کرد که بسیار نیز دیر است؛ چراکه کشور ما از نظر زیرساخت سخت‌افزاری فضای مجازی آمادگی همپوشانی چند میلیون دانش‌آموز و دانشجو را ندارد و باید برای این عقب‌ماندگی تمرکز حدی کند.
وی حرکت کشور درا ین زمینه را بسیار کند ذکر کرده، می‌افزاید: چند سالی است که ایجاد اینترنت ملی به مطالبه عمومی تبدیل شده اما وزارت ارتباطات هیچ اقدام مسئولانه‌ای در این ارتباط انجام نداده و ما در این بخش فوق‌العاده وابسته‌ایم.

ملوک طالبی، فرهنگی دیگر و آموزگار دبستان، اظهار می‌دارد: صرفنظر از ضرورت آموزش چهره به چهره در مقطع دبستانی، برای این مقطع در بخش آموزشی فراتر از فضای مجازی باید طرح‌های دیگر نیز پی‌ریزی شود و آنهم افزودن نیروی انسانی واجد شرائط برای تدریس حضوری با تعداد کاملاً محدود و معدود استو تولید سی. دی‌های جذاب آموزشی و تربیتی برای این مقطع نیز بسیار لازم است و مهمتر آنکه کمک مالی به خانواده‌های دانش‌آموزان برای تهیه تبلت و گوش تلفن همراه است که بدون آنها، آموزش مجازی امکان‌پذیر نخواهد بود.

فرصت‌های مفید شرائط کرونایی
پر واضح است که کرونا شرایط ویژه‌ای را برای خانواده‌ها بوجود آورد که از نکات مثبت آن نزدیک شدن و تقویت بنیان خانواده‌ها بود اما چالش‌های آموزشی جدی‌ای را نیز به همراه داشت که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت.

نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که آموزش‌های مجازی و آنلاین منجر به افزایش نگاهداری اطلاعات عمومی، مهارتی و کلاسیک شده است، صرفه‌جویی زیادی در زمان شده و از هزینه‌بر بودن آموزش‌های حضوری به مقدار زیادی کاسته شده است. این بدان معنی است، که ماندگاری چنین تغییراتی در شیوه‌های آموزشی در دوران پسا کرونا نیز اتفاق خواهد افتاد، و بر اساس افزایش تقاضاهای جدید و گسترده عرضه خدمات آموزشی و تجهیزات دیجیتالی افزایش چشمگیری خواهد داشت. البته، تاکنون سرمایه‌گذاری‌های‌ کوتاه‌مدت و بلند‌مدت در زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و با سهم بیشتری در کشورهای درحال توسعه انجام گرفته است و قطعا تجهیزات و امکانات آموزش مجازی ایجاد شده، در پساکرونا هم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. با این حال، این واقعیت هم وجود دارد که کشورهای پیشرفته، متناسب با پیشرفت تکنولوژی و ساختار توسعه یافته نظام اقتصادی خود، آمادگی ورود به فضای مجازی را از ابتدای شیوع بیماری کووید-۱۹ داشته‌اند. کارآمدی سیستم آموزش مجازی در اغلب سطوح تحصیلی در کشورهایی مثل ژاپن، کره‌جنوبی، نیوزیلند، فنلاند، نروژ، سوئد، آلمان و … مشهود است و چنین کشورهایی در مقابل افت و فروکش کردن کارآیی آموزشی و تعلیم و تربیت ناشی از همه‌گیری بیماری کرونا ایستادگی کرده‌اند. موضوعی که کشورهای درحال رشد و از جمله کشور ما را دچار چالش کرده است.

همراهی مسئولان آموزشی با تغییرات اجتناب‌ناپذیر
با شیوع ویروس کرونا در کشور، معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در بخشنامه‌ای به روسای دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی بر ضرورت بهره‌گیری از انواع روش‌های برخط و برون خط، همچنین ظرفیت فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مجاز برای تداوم فعالیت‌های آموزشی تأکید کرد.
با توجه به این بخشنامه، کلاس‌های دانشگاه‌های کشور به صورت الکترونیکی و غیرحضوری برگزار می‌شود؛ همچنین برای مقابله با شیوع ویروس کرونا خوابگاه‌های دانشجویی، کنفراس‌ها و همایش‌ها تا اطلاع ثانوی تحت شرائط ویژه جهت استفاده قرار گرفتند. در بسیاری از کشورهای جهان سال‌هاست که آموزش مجازی شکل گرفته و اجرا شده اما توسعه واقعی این آموزش در ایران به زمانی برمی‌گردد که اینترنت جهانی شد.

تهدیدهای امروز نظام آموزشی کشور
چالش‌هایی، آموزش از طریق فضای مجازی در کشورمان را تهدید می‌کند؛ اینکه کیفیت تدریس و یادگیری پایین می‌آید، کندی، فیلترینگ و قطعی مداوم اینترنت در روستاها و نقاط دوردست اتفاق می‌افتد، محیط خانه محل مناسبی برای تداوم حضور دانش‌آموزان و دانشجویان در کلاس‌های درسی کلاسیک نیست، به‌دلیل اختلاف درآمدی، تجهیزات سخت‌افزاری یکسانی بین خانواده‌ها توزیع نمی‌شود، جنبه‌های روانی و رفتاری اداره کلاس‌های حضوری و غیرحضوری دچار ضعف می‌شود، این موارد، از جمله آسیب‌هایی است که نظام آموزشی را به‌ویژه در جوامعی مثل ما که فرهنگ و تجهیز ابزار نرم‌افزاری و سخت‌افزاری به‌طور کامل شکل نگرفته، تهدید می‌کند. مساله وقتی آشکارتر می‌شود که با تداوم بیماری کرونا و زمانبر شدن آن، نظام آموزشی از یک دوره هیجان احساسی به یک دوره فرسایشی منتقل شود و به‌دلیل کمبود امکانات و نبود پشتوانه زیرساختی بی‌انگیزگی در فرآیند تعلیم و تربیت و فرآیند اجرایی آن به‌وجود آورد که این خود یک چالش بزرگ است و نیاز به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مطلوب و نوآورانه برای تداوم شرایط جدید دارد.

عدم آمادگی بسیاری از مراکز آموزشی
در ایران دانشگاه‌های صنعتی شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، فردوسی مشهد و علامه طباطبایی در این راه پیشگام هستند. مهم‌ترین موانع تحقق این نوع آموزش فراهم نبودن زیرساخت‌های مخابراتی، نیروی انسانی متخصص در تدوین برنامه آموزشی، عدم تدوین استراتژی مشخص، کیفیت محتوای آموزش و عدم گسترش فرهنگ استفاده از (آی _تی) است.

اثربخشی آموزش مجازی در بین گروه‌های مختلف نیز متفاوت است، به‌طوری‌که اغلب کودکان و دانش‌آموزان مدارس ابتدایی و متوسطه مطالب درسی و آموزشی را به‌طور سیستماتیک دنبال نمی‌کنند و در زمان کوتاهی با توجه به محیط بیرونی از فضای آموزش خارج می‌شوند. اینجاست که مهم‌ترین چالش برای سرمایه‌گذاری و گسترش آموزش مجازی در چگونگی پیاده‌سازی یک محیط ساختاری آموزشی ظاهر می‌شود، که نیاز به صرف زمان، نوآوری، تخصیص منابع مالی کافی و مدیریت پویا دارد.

مجازی شدن کلاس‌های درسی در مقاطع مختلف علاوه بر اینکه کیفیت آموزش را تحت‌الشعاع قرار‌ داد، عدالت اجتماعی و برخورداری از آموزش را در جامعه با مشکل جدی مواجه کرد.

مدارس بویژه روستاها در بخش سخت‌افزاری برای آموزش مجازی مشکل دارند
حبیب الله دهمرده، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات در مجلس شورای اسلامی در این زمینه می‌گوید: “طی تصمیماتی که دولت اتخاذ کرد کلاس‌های آموزشی در سطوح مختلف به صورت مجازی برگزار می‌شود و اکنون هم مقرر شده که در سراسر کشور کلاس‌ها به صورت حضوری و غیرحضوری (اختیاری) برگزار شود که برای ما قابل قبول نیست.”

وی ادامه می‌دهد: “بسیاری از مناطق هستند که در صورت مجازی برگزار شدن کلاس‌ها  زیرساخت لازم از جمله دسترسی به گوشی‌های هوشمند و اینترنت را ندارند، بنابراین نمی‌توان به کل کشور با یک دید نگاه کرد.
دهمرده تاکید می‌کند:‌ “تصمیم مجازی شدن کلاس‌ها برای خانواده‌های تهران، اصفهان و شیراز خوب است اما خانواده‌های مناطق محروم چه گناهی کرده‌اند که از امکانات شهرها برخوردار نبوده اما باید تابع تصمیمات کلی دولت باشند! واقعا جای سؤال دارد چرا در این شرایط دولت فقط شهرهای بزرگ را می‌بیند و نگاهی به مناطق محروم و قشر ضعیف ندارد؟”
این نماینده مجلس یازدهم می‌افزاید: “پیش از آنکه یک تصمیم کلی برای کشور بگیریم به ویژه برای سال تحصیلی جاری، باید به وجود زیرساخت‌های لازم در مناطق مختلف توجه کرده و چاره اندیشی کنیم و بعد آن تصمیم را به کل کشور تعمیم دهیم.”

آموزش مجازی، مکمل آموزش سنتی است
مهین برخورداری، دکترای فلسفه تعلیم و تربیت، با بیان اینکه کرونا یک وضعیت غیرمترقبه مانند سیل، زلزله و آتش سوزی بود که خانواده‌ها و نظام آموزشی را غافلگیر کرد گفت: همه ما با پدیده‌ای برخورد کردیم که از پیش برنامه‌ریزی نشده بود.
وی افزود: علی‌رغم پیشرفت آموزش‌های آنلاین در ایران و دیگر کشورها، آموزش و پرورش در دوران کودکی یک آموزش چهره به چهره است و باید تعامل وجود داشته باشد و آموزش مشارکتی رخ دهد. کرونا باعث شد که بچه‌ها از مدرسه رفتن جابمانند که مزایا و معایبی داشت؛ هرچند معتقدم مزایای آن بیشتر از معایبش بود.

مشارکت خانواده در فرایند آموزش فرزندان، ضرورت امروز نظام آموزشی
این کارشناس تعلیم و تربیت با بیان اینکه در این روزها، خانواده بیشتر در بحث آموزش فرزندانش شریک شد اظهار کرد: خانواده ناچار بود به کودکش کمک کند و برای او وقت بگذارد. البته در برخی خانواده‌ها که اعضا مهارت کافی برای استفاده از ابزار دیجیتال و محتوای درسی را نداشتند دردسرهایی نیز به همراه داشته است.

برخورداری افزود: یکی دیگر از مواردی که خانواده‌ها را با چالش روبرو کرد این بود که آنها اقتدار مدرسه را برای کودک ندارند و آن حرف شنوی که کودک از مدرسه دارد از خانواده ندارد و اقتداری که معلم دارد را در والدینش نمی بیند چون رابطه‌اش با والدین بیشتر عاطفی است.

وی با بیان اینکه خانواده‌ها در ایام خانه نشینی کرونا به برنامه‌هایی چون آشپزی و بازی‌های خانگی و مشارکت دادن فرزندانشان در این امور روی آوردند تا بتوانند وقت‌های خالی را پرکنند و ساعات بیشتری با هم باشند عنوان کرد: در عین حال شاهد بودیم که متاسفانه برخی خانواده‌ها نیز به علت تعطیلی مشاغل، دچار مشکلات مالی شدند و در این مدت گزارش‌هایی مبنی بر در معرض خشونت خانگی قرار داشتن زنان و کودکان به گوش‌مان رسید.

دردسرهای تعطیلات کرونایی برای خانواده‌ها
این دکترای فلسفه تعلیم و تربیت ادامه داد: یک علت بروز اختلافات و خشونت‌های احتمالی این است که قبلا کودک انرژی‌اش در مدرسه تخلیه می شد و فرصتی وجود داشت تا خانواده بتواند خودش را احیا کند اما اکنون بهانه‌گیری می کند و بی‌حوصله می‌شود. در این میان اگر خانواده نتواند پاسخ مناسبی به درخواست کودک بدهد، تنش‌هایی ایجاد می شود و این تعطیلی‌ها و به عبارتی “پنجره‌های خالی”، خانواده‌ها را دچار دردسر می کند.

برخورداری اضافه کرد: یکی دیگر از معایبی که این تعطیلات ناخواسته داشته، افزایش استفاده کودکان از ابزارهای دیجیتال است.

وی به مانوس شدن دانش آموزان با آموزش‌های مجازی نیز اشاره کرد و گفت: گویی ارتباط های مجازی به یک سبک زندگی روزمره تبدیل شده است. لازم است برای سال تحصیلی آینده، آموزش‌های مدرسه‌ای از حالت رسمی و خشک خارج شده و روش‌های آموزش تغییر کنند. عدم تمرکزگرایی آموزشی نیز باید مورد توجه قرار بگیرد؛ لزومی ندارد تا زمانی که این بیماری پاربرجاست همه دروس به صورت حضوری در مدرسه تدریس شوند.

این کارشناس تعلیم و تربیت ادامه داد: آموزش و پرورش باید روی هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت کسب و کارهای نوین و مجازی بیشتر متمرکز شود و سواد مالی و دیجیتالی را به آنها بیاموزد.

معضلات آموزشی در دانشگاه
با وجود تسهیلات آموزشی مختلف در دانشگاه‌ها، دانشجویان همچنان با مشکلاتی در آموزش مجازی رو به رو هستند، هر چند دانشگاه‌ها این موضوع را کتمان نمی‌کنند و بر این باورند که آموزش مجازی قطعاً جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری نیست اما نمی‌توان آموزش و دانشگاه را تعطیل کرد و باید به این شیوه رضایت داد.

از معضلات آموزش آنلاین در مقاطع دانشگاهی می‌توان به برخی اساتید ‌اشاره کرد که فقط به جزوه دادن اکتفا کرده‌اند و هیچ تدریسی ندارند. یکی دیگر از معضلات دانشجویان عدم دسترسی به کتابخانه الکترونیکی دانشگاه است، چرا که بسیاری از بچه‌ها نتوانستند کتاب تهیه کنند.

همه دانشجویان به لپ تاپ دسترسی ندارند و به دلیل پایین بودن اندروید گوشی خود، نمی‌توانند به سامانه دانشگاه متصل شوند. از طرفی دیگر فایل‌های ضبط شده که در سیستم قرار می‌گیرد، فقط از طریق لپ تاپ قابل دسترسی است. همچنین امکان دانلود فایل‌های ضبط شده وجود ندارد و فقط باید بر روی سامانه آن را مشاهده کرد.

رشته‌های فنی مهندسی نیاز به برگزاری کلاس حضوری دارد و کلاس‌های آنلاین یادگیری دروس تخصصی را برای دانشجویان سخت کرده است. این دروس نیاز به پرسش و پاسخ دوطرفه دارد تا ابهامات برطرف شود.

در همین رابطه معاون آموزشی یکی از دانشگاه‌ها با ‌اشاره به ارائه ۹۵ درصد دروس به صورت مجازی می‌گوید: «امروز مشکل اصلی درخصوص آموزش مجازی، عدم ارائه اینترنت رایگان و کُندی و قطعی اینترنت است.»

وی همچنین به معضلات دیگری در این زمینه از قبیل مشکل حضور دانشجویان دکتری به دلیل نبود غذا و امکانات خوابگاهی، چگونگی تخفیف شهریه‌ها و بخشودگی سنوات اضافی و چگونگی پرداخت حق‌التدریس آموزش‌های مجازی‌اشاره می‌کند.

آموزش مجازی، روشی شناخته شده در جهان است
دکتر مجید ابهری آسیب شناس و رفتار شناس اجتماعی می‌گوید: «با گسترش بیماری کرونا در اکثر کشورها که دارای سیستم پیشرفته رایانه‌ای می‌باشند تدریس به صورت آنلاین آغاز شد تا دانش‌آموزان و دانشجویان از محتوای علمی و درسی عقب نمانند.»

وی ادامه می‌دهد: «از نگاه یک استاد دانشگاه که ۴۰ سال از عمر خود را صرف تحقیق و تدریس نموده و در روزهای دشوار حضور در جامعه کلاس‌های آنلاین را پذیرفته ام اکنون لازم می‌دانم تا در این مقطع زمانی نسبت به برگزاری این‌گونه کلاس‌ها ارزیابی مختصری داشته باشیم.»

دکتر ابهری می‌افزاید: «برای کشوری مانند ایران که زیرساخت هایش هنوز به صورت کامل و مجهز آماده نگردیده اینگونه حرکات به زیان دانش‌آموزان و دانشجویان ساکن شهرستان‌ها و روستاها بوده و فقط کسانی که برخوردار از اینترنت قوی و تقریبا همیشگی هستند می‌توانند از آن بهره مند گردند.»

لزوم حضور فعال دولت در تامین بستر و ابزار فنی
این رفتارشناس اجتماعی تاکید می‌کند: «خرید تلفن هوشمند برای دانش آموزان به ویژه برای کسانی که توانایی مالی ندارند بسیار مشقت بار و دشوار بوده و هست و کار را به جایی کشاند که مسئولین آموزش و پرورش درخواست اهدای گوشی‌های هوشمند از سوی خیرخواهان به دانش آموزان نیازمند گردیدند.» وی یادآور می‌شود: «در همان زمان بنده در مقاله‌ای پیشنهاد دادم وزارت آموزش و پرورش یا مخابرات گوشی‌های هوشمند را بدون هزینه‌های گمرکی و سایر هزینه‌ها به کشور وارد نموده و ضمن قراردادن آنها در قلمرو اموال دولتی آنها را به افرادی که توانایی مالی ندارند اجاره داده یا به طور موقت دراختیارشان بگذارند.»

دولت مانع تشدید شکاف تبعیض‌آمیز آموزشی شود
دکتر ابهری متذکر می‌شود: «تبعیض امکانات آموزشی باعث تضعیف بسیاری از دانش‌آموزان گردید و در مورد دانشجویان نیز خرید رایانه هزینه دشواری بود که به خانواده‌ها وارد شد، با لطف خداوند و همت کادرهای پزشکی و درمانی کرونا در برخی از شهر‌ها فروکش کرده و در برخی دیگر هنوز درحال طغیان و جریان است. آیا باید این روش آموزشی را ادامه داد؟ وقتی دانش آموزان و دانشجویان در مورد بسیاری از دروس حاضر می‌شوند و در برخی از اصول و موارد همچنان ضعیف بوده و نیاز به یاری دارند تا چه رسد به اینکه آموزش از راه دور باشد.»

این آسیب شناس اجتماعی با ‌اشاره به اینکه برای دانش آموزان و دانشجویانی که برخی از دروس را به صورت آنلاین گذرانده‌اند حتما باید این دروس به صورت حضوری بیان گردد، می‌گوید: «نکته بسیار مهمی که در این زمینه وجود دارد تقلب توسط برخی از دانشجویان و بعضی از والدین دانش آموزان است، هنوز در جامعه ما فرهنگ آموزش غیر حضوری و آزمون آن پذیرفته نشده و احتمال لغزش در آزمون‌ها وجود دارد.»

وی خاطرنشان می‌کند: «باید به واسطه کارشناسان و صاحب نظران روش‌های پیشگیری از اینگونه سوء برداشت‌ها و همچنین تقویت دروسی که قادر به حضور در کلاس‌ها نبوده‌اند صورت گیرد و ضعف پایه‌های تحصیلی در بعضی از دروس تاپایان تحصیلات باعث ضعف دروس دیگر خواهد گردید و باید چاره اندیشی صورت گیرد.»