سد هراز، «گتوندی» دیگر یا «لار» جدید در مازندران

به گزارش قائم آنلاین، سد هراز به عنوان چهارمین سد بزرگ خاکی کشور در دره هراز و در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب رخنمون سطحی گسل فعال “البرزشمالی”، در بیست کیلومتری جنوب آمل از سال ۱۳۸۹ در حال ساخت است. این سد با ۲۷۷ متر طول تاج و ۱۵۰ متر ارتفاع از پی و ۱۲۰ متر ارتفاع از بستر رودخانه ، و حجم مخزن درحد نرمال ۲۴۰ میلیون متر مکعب و حجم مفید مخزن در حد ۱۵۰ میلیون متر مکعب طراحی شده و عملیات اجرایی آن تا سال ۹۸ حدود ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.

سدهراز  به منظور جبران حقابه‌های حذف شده رودخانه و دره هراز از سدلار، ساخته می شود،  چرا که  بهره‌برداری از سد لار از سال ۱۳۵۹ با هدف تامین نیاز آب شهری تهران مورد بازنگری قرار گرفت و  حقابه‌های دشت هراز از سد لار حذف شد.  سد لار که هرگز سطح آب مخزن آن به حد پیش بینی شده اولیه نرسید ، چرا که در جای مناسب و در کنار قله  و سامانه آتشفشانی دماوند ساخته شد (و جای نامناسب سد بر روی سازند آهک لار از سوی روانشاد استاد دکتر یدالله سحابی، اولین استاد زمین شناسی دانشگاه تهران از سالهای دهه ۱۳۲۰ شمسی اعلام و به مسئولان تذکر داده شده بود)، و مخزن سد بر روی آهک کارستیک و با خلل و فرج فراوان هرگز امکان نگهداری آب در مخزن را فراهم نکرد.

به نظر می رسد که این سرنوشت پرهزینه و  نافرجام سد لار به دلیل عدم توجه به ملاحظات زمین شناختی در مراحل اولیه انتخاب محل سد،  به نوعی در سد در حال احداث هراز نیز در حال تکرار است.

مهدی زارع استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت و گو با خبرنگار ما اظهار کرد: مشکلات سد هراز را می‌توان در دو دسته کلی صورت بندی کرد اول اینکه مساله محل احداث سد در فاصله حوزه نزدیک گسل شمال البرز و خطر وقوع یک زمین‌لرزه شدید، و در صورت شکست سد، سرازیر شدن حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب به پائین دست ، که شهر آمل و روستاهای پیرامونش در دشت مازندران در معرض این آسیب قرار خواهند گرفت، و دوم زیر آب بردن میدان زباله عمارت که محل دفن زباله های شهر آمل است،، و احداث شدن سد، مجوب جاری شدن کامل آلودگی این میدان در رودخانه هراز و آسیب جدی به پائین دست به ویژه شهر های آمل و محمود آباد و دشت مازندران خواهد شد.

وی بیان کرد: لرزه‌خیزی  مرکز مازندران  تحت تاثیر گسل “البرز شمالی” و گسل “مازندران” (“خزر”)  است. گسل “البرز شمالی ”  مسبب دو زلزله شدید سده بیستم بوده است:  زلزله ۸ خرداد ۱۳۸۳ “فیروزآباد کجور” با بزرگای ۶.۵  که با ۲۷ کشته همراه بود و در منطقه‌های “بلده” و “کجور” به شدت احساس شد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: دومین رخداد مهم زمین‌لرزه ۱۲ تیر ۱۳۳۶ (۲ ژوئیه ۱۹۵۷) “سنگچال” (بندپی، جنوب آمل) است که حدود ۱۲۰۰ نفر کشته بر جای گذاشت. بزرگای زلزله سنگچال بزرگایی در حد ۷.۰ برآورد شد. از این رو گسل البرزشمالی، گسل مهمی است که پتانسیل لرزه‌زایی بالایی نیز دارد، هر رخداد زلزله شدید (با بزرگای بیش از ۶) در این منطقه با وقوع زمین‌لغزش‌های مهم متعدد می‌تواند همراه باشد که به عنوان مخاطره ثانویه  موجب خسارت و تلفات به‌ویژه در دره هراز و جاده هراز  و روستاها و شهرهای واقع در منطقه کوهستانی دره هراز میشود.

زارع ادامه داد: در قطعه گسله البرز شمالی که حدفاصل بین ناحیه چلاو و ناحیه کجور، یک نبود لرزه ای مهم وجود دارد (قطعه ای از گسل فعال و لرزه زا که از زمان مشخصی در هزاره های گذشته، تا کنون زلزله شدیدی در آن رخ نداده و هر آن ممکن است رخ دهد)، و انتظار می رود که یک زلزله در حد بزرگای ۷ در این منطقه لرزش شدید و خسارات جدی ایجاد کند .زلزله سنگچال  منطقه کوهستانی بند پی را با حدود ۱۲۰ روستا بکلی ویران کرد .

وی خاطرنشان کرد: سنگین‌ترین ویرانی‌هایی که در اثر زمین لرزه به بار آمد بین ناندل، سنگ چال، چلیاسر، نسل، اندوار و پردمه بود، در حالیکه سنگریزش ها و زمین لغزه ها به ویژه در برون، ورزنه، شنگلده، نل و دینان برمیزان ویرانی ها افزودند. درمسیرهای علیای سجارود و شیر قلعه، سد زمینلغزشی درست شد و گذرگاه ها بسته شد. سنگریزش بزرگی رودخانه هراز را در نزدیکی علی آباد  مسدود کرد به نحوه که  سدی به بلندی بیست متر و با مخزنی به طول حدود یک کیلومتر پدید آمد. در بخش های جنوبی تهران به چند خانه آسیب رسید. و تا فیروزکوه چند خانه آسیب دید. در شمال پهنه مهلرزه ای به خانه هایی در آمل ،  بابل ،   قائمشهر و ساری به چند خانه  آسیب رسید، زمین لرزه از خراسان و شاهرود تا هشتپر در آذربایجان و در سوی جنوب تا کاشان حس شد.

استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله گفت: سد هراز کمتر از ۵ کیلومتری شمال  محل دفن زباله ۷ شهر استان مازندران  فاصله دارد: میدان زباله عمارت که از سال ۱۳۶۲  در آنجا دفن زباله صورت می‌گیرد.  بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۹۷، مدیر آب استان مازندران در سال ۹۰ تعهد محضری داده است که تا دوسال قبل از آبگیری ، زباله های دفن شده در میدان زباله عمارت به محل دیگری منتقل شود. این کار تا کنون انجام نشده  ، و محل جایگزین در اختیار شرکت آبفای استان مازندران قرار نگرفته (و یا این شرکت پیگیری کافی برای تملک زمین و انتقال زباله ها انجام نداده است).

وی اظهار کرد: محدود دفن زباله عمارت در طی بیش از یه دهه گذشته آب رودخانه هراز را به صورت مستقیم آلوده میکرده است، حال با آبگیری این محدوده ، آلودگی گسترده در مخزن سد و آب رها شده در پائین دست سد پدید خواهد آمد.

زارع افزود: هرنوع رخداد زمین لرزه که با شکست سد و یا وقوع زمین‌لغزش ، موجب سرریز کردن آب از روی و یا از بدنه سد هزار شود،  موجب سرایت گسترده  آب آلوده  در تمام محدوده پائین دست می شود. لازم است توجه کنیم که حتی با نبود میدان زباله، وجود گسل شمال البرز و بارگذاری حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب سد، می تواند به لرزه خیزی القایی منجر شود، و چه بسا القا و تسریع در رخداد زمینلرزه شدید با بزرگای بیش از ۶ در اثر جنبایی گسل البرز شمالی رخ دهد.

*انتقاد از اقدام وزارت نیرو برای ایجاد تونل به منظور انتقال سرریز آب سد لار به تهران

رضا حاجی پور نماینده مردم آمل در مجلس یازدهم در مورد عدم پیشرفت سد هراز به وزیر نیرو تذکر داد و گفت: متاسفانه این سد پس از ۱۰ سال تنها ۳۴ درصد پیشرفته داشته است و طی این ۱۰ سال تنها ۲۳۰ میلیارد تومان اختصاص داده شده البته اخیرا ۶۰ میلیارد تومان برای تعیین تکلیف آن در نظر گرفته شده که نیاز است تعیین تکیف سریع‌تر آن در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد.

وی از اقدام وزارت نیرو برای ایجاد تونل به منظور انتقال سرریز آب سد لار به تهران انتقاد کرد و گفت: کشاورزان و مردم استان مازندران برای تامین آب با مشکل مواجه هستند و نیاز است در این موضوع تجدیدنظر شود.

نماینده مردم آمل در مجلس یازدهم یادآور شد: مردم و کشاورزان باید از این آب استفاده کنند و اقدام وزارت نیرو در ایجاد تونل تخلیه سریع آب سفره های زیرزمینی و در نهایت افزایش احتمال نشست زمین را در پی دارد.

عضو مجمع نمایندگان استان مازندران از میزان بودجه در نظر گرفته برای این استان در لایحه بودجه ۱۴۰۰ انتقاد کرد و گفت: بودجه استان علیرغم ارائه خدمات ملی، استانی است و دولت باید در آن تجدیدنظر کند.

حاجی پور با انتقاد از میزان بودجه در نظر گرفته برای استان مازندران در لایحه بودجه ۱۴۰۰ بر ضرورت افزایش آن تاکید کرد و گفت: بودجه استان علیرغم ارائه خدمات ملی، استانی است.

عضو مجمع نمایندگان استان مازندران افزود: مازندران دارای ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر جمعیت است و در حالی که بودجه استانی می‌گیرد اما با توجه به توریستی‌بودن خدمات ملی می‌دهد در واقع در هفته حدود ۷ تا ۹ میلیون نفر مسافر راهی استان می‌شود و در ایام خاص و تعطیلات تعداد مسافران به بیش از ۱۵ میلیون نفر می رسد.

وی یادآور شد: برنامه‌ریزی‌ها برای هزینه کرد بودجه استان مازندران تنها برای ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر است در حالی که باید برای چند برابر این جمعیت هزینه کرد و در این رابطه نیاز است مجلس و دولت در میزان بودجه استان مازندران تجدیدنظر و نسبت به افزایش آن اقدام کنند.

نماینده مردم آمل در مجلس یازدهم ادامه داد:  بودجه استان ۴٫۶ درصد است و باید به ۶ درصد افزایش یابد تا بتوان حداقل خدمات را ارائه کرد.

*ادامه روند ساخت سد به تامین اعتبار بستگی دارد

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز درباره آخرین وضعیت ساخت سد هراز گفت: در حال حاضر  این سد با ۳۹ درصد پیشرفت فیزیکی و جاده جایگزین نیز با ۲۱ درصد پیشرفت در حال ساخت است زیرا با بهره‌برداری سد هراز حدود ۹ کیلومتر جاده موجود زیر آب می‌رود بنابراین جاده جایگزین طراحی و در حال اجرا است.

محمدابراهیم یخکشی مدت ساخت پروژه را از نظر فیزیکی سه سال اعلام کرد و افزود: ادامه روند ساخت بستگی به تامین اعتبار مالی طرح دارد زیرا این پروژه یکی از پروژه‌های بزرگ محسوب می‌شود اما با توجه به محدودیت‌های مالی دولت ممکن است اجرای طرح طولانی‌تر شود.

وی بابیان اینکه در حال حاضر عمده چالش همه طرح‌ها مسائل مالی و تامین آن است، اظهار کرد: در این استان ۶ هزار میلیارد تومان اعتبار برای طرح مصوب وجود دارد که سدها و آبرسانی‌های مختلف شبکه‌های آبیاری از جمله این طرح‌ها است.

یخکشی با بیان اینکه عملیات اجرایی پروژه‌های عظیم آبی در مازندران با مصوب شدن از سوی دولت آغاز شده است، تصریح کرد: سرعت اجرای تعداد زیادی از طرح‌ها و پروژه‌ها به علت محدودیت‌های ناشی از تحریم کم شده است اما خوشبختانه سد هراز نسبت به سایر پروژه‌ها از سرعت خوبی برخوردار است.

این مسئول با اشاره به وجود برخی مشکلات در حوزه مسائل مالی بر سر راه طرح هراز همانند سایر پروژه‌های بزرگ استان و کشور گفت: این  طرح به لحاظ اهمیتی که برای استان دارد در سال ۹۷ حدود ۱۲۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص یافته است و برای امسال تا ۶۰ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران با تاکید بر اینکه برای اجرای طرح سد هراز  پیگیر استفاده از ظرفیت‌های قانونی هستیم، متذکرشد: با استفاده از ظرفیت تهاتر نفت توسط وزارتخانه‌های مربوطه و سازمان برنامه و بودجه این طرح جزء طرح‌های برخوردار از این ظرفیت است.

یخکشی ادامه داد: در حال حاضر نیز ۶۰ میلیارد تومان اعتبار از مدیریت بحران استان برای تسریع روند اجرایی ساخت سد درخواست شده است.

وی با بیان اینکه علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های دولتی باید از مشارکت مردم برای سرعت بخشیدن به کار اجرایی سد بهره برد، یادآورشد: پروژه‌هایی که در بخش‌های اقتصادی از جمله کشاورزی و سد سازی وجود دارد، زمان‌بر بوده بنابراین مشارکت مردم به عنوان بهره‌بردار پروسه ساخت در مدت زمان ۱۰ ساله را به ۳ سال تقلیل می‌دهد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران خاطرنشان کرد: اجرای طرح‌های آبی، اراضی کشاورزی منطقه را پوشش می‌دهد و از نظر قانون کشاورزانی که از سد استفاده می‌کنند، حق اشتراکی در آینده برای منبع آبی به دولت می‌پردازند اما با توجه به شرایط نامناسب مالی کشور اگر این مشارکت در ابتدا صورت گیرد و مردم به عنوان مشترکین هزینه اشتراک را قبل از افتتاح و بهره‌برداری از سد بدهند، مدت اجرای پروژه کوتاه‌تر خواهد شد.

*مدیریت بهتر به جای هزینه‌های بالا برای احداث سد

عبداله درزی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری نیز درباره وضعیت سد هراز و اینکه آیا با به بهره‌برداری رسیدن از این سد مشکل کم آبی یک صد هزارهکتار از شالیزارهای دشت هراز برطرف خواهد شد یا خیر، اظهار کرد: سیاست‌های کلان آب منطقه‌ای مازندران جمع‌آوری آب‌های مازادی که به سمت دریا می رود و همچنین روان آب‌های سطحی که در استان ایجاد می‌شود، است.

وی افزود: همیشه این بحث وجود داشته است که آیا یقینا آب ذخیره شده در پشت سد مشکلات را کاهش می‌دهد یا خیر و این میزان کمبود آب آیا با سیستم‌ها و فعالیت‌های دیگر قابل حل خواهد بود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری تصریح کرد: از سال ۸۲ مطالعات در زمینه کمبود منابع آبی انجام شد که نشان می‌دهد کمبود آب در منطقه وجود دارد اما درحدی نبوده که با صرف هزینه‌ای بالا بخواهیم این کمبود را تامین کنیم یعنی می‌توان با آب‌بندان‌هایی که در منطقه وجود دارد، آب را ذخیره کرد.

درزی با اشاره به اینکه حجم در نظر گرفته شده برای سد هراز ۲۴۰ میلیون متر مکعب در حالت نرمال بوده اما حجم مفید آن ۱۵۱ میلیون متر مکعب است، گفت: این میزان، آب قابل توجهی است که با توجه به سیاست‌هایی که در استان وجود دارد، آب شرب را از آب‌های سطحی تامین کند.

وی با بیان اینکه با مدیریت بهترمی‌توانستیم به جای صرف هزینه‌های بالا برای احداث سد درجهت تامین نیاز آبی دشت و آب شرب منطقه کار کرد، افزود: صرفا تنها هزینه سد نیست بلکه هزینه‌های زیست محیطی که در منطقه ایجاد می‌شود نیز خود مشکلات زیادی را به همراه دارد .

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ادامه داد: در حال حاضر نیز شیرآبه‌هایی که از زباله‌ها در منطقه وجود دارد احتمال ورود به منبع آب بوده و این خود مشکلی بزرگی است که بازتاب گسترده‌ای را در سطح منطقه و در بین سازمان‌های مردم نهاد استان به همراه داشته است.

درزی تاکید کرد: مدیریت استفاده از روان آب‌ها و مهار آن برای ذخیره‌سازی ضرورت ندارد زیرا برخی رودخانه‌های استان درفصل تابستان در پایین دست آبی نداشته و برای حفظ پایداری اکوسیستم رودخانه لازم است آبی در داخل رودخانه جریان بگیرد.

وی متذکر شد: در دشت آمل این امکان وجود داشت که با مدیریت بهتر در زمان‌هایی که روان آب‌های این چنینی وجود دارد به آب‌بندان‌ها انتقال داد یا فعالیت‌های تغذیه مصنوعی انجام می‌شد که با هزینه کمتر نسبت به چیزی که وجود دارد از آن آب اضافی برای کشاورزی و آب شرب استفاده کرد.

به گزارش بلاغ، سد هراز با مشکلات میدان زباله در مخزنش یاد آور ماجرای سد گتوند در خوزستان است، و با موفعیت خاص زمینشناختی و مشکل در انتخاب محل سد ، یاد آور سرنوشت سد لار در همین رشته کوههای البرز است. تا دیر نشده باید مساله سد هراز از روشی علمی حل شود.