امام حسن مجتبی(ع)؛ پاسبان مظلوم و غریب دین اسلام

به گزارش عصرقائم، بیست‌وهشتم ماه صفر برابر است با روز شهادت امام حسن مجتبی (ع)، به همین دلیل در جامعه ما نیز غالبا این روز را به عنوان زمان شهادت آن حضرت قرار داده‌اند.

امام حسن مجتبی (ع) به عنوان امام دوم از امامان دوازده گانه شیعیان و چهارمین معصوم از معصومین چهارده‌گانه، سبط اکبر (نوه بزرگتر) پیامبر مکرم اسلام(ص)، یکی از اهل کساء (آل عبا) و بر اساس حدیث نبوی به همراه برادر کوچکتر خود، آقای جوانان بهشت هستند و هرچه از عظمت شخصیت ایشان و تاثیراتی که در تاریخ اسلام و زنده نگه داشتن اسلام ناب محمدی داشته‌اند، بگوییم کم گفته‌ایم.

آن حضرت در شرایطی به امامت رسیدند که تاب امامت امام علی (ع) را نداشت و در نتیجه دستان نفاق موجود در آن، دست به دست هم دادند و امیرالمومنین (ع) را به شهادت رساندند و حال این امام حسن (ع) بود که در آن اوضاع باید امت اسلامی را در شرایط حساس داخلی و خارجی امت اسلامی هدایت می‌کردند؛ شرایطی که بسیاری از شیعیان را نیز دچار تزلزل و شبهه می‌کرد.

مختصری درباره امام حسن مجتبی (ع):

نام: حسن (ع)

لقب‌های معروف: مجتبی، سبط اکبر.

پدر و مادر: حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س).

کنیه: ابومحمد.

وقت و محل تولد: شب نیمه رمضان سال سوم هجرت در مدینه.

وقت و محل شهادت: ۲۸ صفر سال ۵۰ هجری، در سن حدود ۴۷ سالگی به دستور معاویه، توسط جعده، در مدینه، مسموم و به شهادت رسید.

مرقد: در قبرستان بقیع، واقع در مدینه.

دوران زندگی: در سه بخش؛ ۱ عصر پیامبر (ص) “حدود ۷ سال ۲ ملازمت با پدر “حدود ۳۰ سال” ۳ عصر امامت “۱۰ سال”.(الف)

این گزارش در تلاش است که با پرداختن به علل شکل گیری مقدمات صلح امام حسن مجتبی (ع)، به واکاوی برخی از دلایلی که قریب به یقین در غربتِ پرداختن به شخصیت آن حضرت در طول قرن‌ها دخالت داشته‌اند، بپردازد، به همین منظور در تهیه این گزارش از متنی که در همین رابطه مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی در اختیار ایسنا قرار داده‌، استفاده شده است که مشروح آن به شرح زیر است:

پرسش: علل و زمینه‌های صلح امام حسن(ع) چه بود؟

پاسخ: صلح امام حسن(ع) دلایل مختلفی دارد که در اینجا به برخی از این دلایل اشاره می‌کنیم:

۱- تکلیف‌گرایی

اگر علت صلح امام حسن(ع) انجام تکلیف الهی باشد؛ بدین معنا که خداوند چنین وظیفه‏‌ای را برای آن حضرت تعیین کرده است، اشکال و شبهه‏‌ای بر صلح ایشان وارد نیست و اگر می‏‌بینیم برخی اشکال‏‌هایی بر آن وارد می‏‌کنند به این دلیل است که سر آن را نمی‏‌دانند.

از سوی دیگر، امامان معصوم(علیهم السلام) حجت خدا بر مردم هستند و از این‏ رو رفتار و گفتارشان حجت است. بر این اساس، صلح امام حسن(ع) عملی است که از سوی حجت خدا انجام شده و قطعا دلایل بسیار مستحکم و متقنی داشته، گرچه دیگران آن را ندانند؛ چنان‏که آن حضرت خود به آن اشاره کرده است.

شیخ صدوق به سند خود از “ابی سعید عقیصا” روایت کرده که گفت: وقتی به نزد امام حسن(ع) رفتم و به آن حضرت عرض کردم: ای فرزند رسول خدا؛ چرا با این‏که می‏‌دانستی حق با شماست، با معاویه گمراه و ستمگر صلح کردی؟

امام فرمود: ای ابا سعید؛ آیا من حجت خدا بر خلق او و امام آنها پس از پدرم نیستم؟

گفتم: چرا.

فرمود: پس من اکنون امام و رهبرم، چه قیام کنم و چه نکنم. ای ابا سعید؛ علت مصالحه من با معاویه همان علت مصالحه‏‌ای است که رسول خدا(ص) با بنی ضمره… و مردم مکه کرد؛ آنان کافر بودند به تنزیل (ظاهر آیات قرآن) و معاویه و اصحاب او کافرند به تأویل (باطن آیات قرآن). ای ابا سعید؛ وقتی من از جانب خدای متعال امام هستم، نمی‏‌توان مرا در کاری که کرده‏‌ام، چه جنگ و چه صلح، تخطئه کرد؛ اگر چه سر کاری را که کرده‏‌ام، برای دیگران روشن و آشکار نباشد. آیا خضر(ع) را ندیدی که وقتی آن پسر را به دلیل سوراخ کردن کشتی کشت و آن دیوار را بر پا داشت، موسی(ع) به کار او اعتراض کرد؟ زیرا سر آن را نمی‏‌دانست؛ اما وقتی علت آن را فهمید، راضی شد و همین گونه است کار من که چون شما سر آن را نمی‏‌دانید، مرا هدف اعتراض قرار داده‏‌اید… .(۱)

۲- حفظ دین‏

در فرهنگ امامان، حفظ دین و احیای معارف اهل بیت(علیهم السلام) محوری‏‌ترین عنصر است. به همین دلیل تشکیل حکومت، قیام، صلح و سکوت آنها همه در جهت حفظ اسلام و احیای سنت شکل می‏‌گیرد. اگر در شرایطی اسلام به واسطه قیام حفظ شود، آنان قیام می‏‌کنند و اگر در مقطعی دیگر سکوت آنها موجب حفظ اسلام شود، سکوت می‏‌کنند، هر چند این سکوت، باعث از دست رفتن حق مسلم آنان شود. امام علی(ع) فرمود: «سلامة الدین احبّ الینا من غیره.»(۲)

بر این اساس، یکی از علل مهم صلح امام حسن(ع) را می‏‌توان «حفظ دین» بیان کرد، زیرا وضعیت جامعه اسلامی در شرایطی قرار داشت که ممکن بود جنگ با معاویه، اصل دین را از بین ببرد. مضافا این‏که اوضاع بیرونی جامعه اسلامی نشان می‏‌داد که روم شرقی آماده حمله نظامی به مسلمانان بود.(۳)

از سوی دیگر، مردم نیز از نظر فرهنگی در وضعیتی قرار داشتند که خون‏ریزی و جنگ، نوعی بدبینی به دین و مقدسات را به وجود می‏‌آورد. شاید بر همین اساس باشد که امام حسن(ع) یکی از دلایل صلح خود را حفظ دین بیان کرد؛ چنان‏که او در پی اعتراض برخی از شیعیانش فرمود:

“انّی خشیت أن یجتثّ المسلمون عن وجه الارض فاردت ان یکون للدّین ناعی”

“ترسیدم ریشه مسلمانان از زمین کنده شود و کسی از آنان باقی نماند؛ از این رو با مصالحه‏‌ای که انجام گرفت، خواستم دین خدا حفظ شود.”(۴)

۳- مصالح عمومی‏

رعایت مصالح عمومی، خردمندانه‏‌ترین استراتژی‏ است که از سوی رهبران دل‏سوز و آزادی خواه، به ویژه رهبران الهی اتخاذ می‏‌شود، زیرا آنان هیچ‏گاه مصالح عمومی را فدای مصالح فردی و گروهی نمی‏‌کنند. امام حسن(ع) نیز برای جلوگیری از خون‏ریزی و رعایت مصالح مسلمانان، تن به صلح داد؛ چنان‏که آن حضرت خود فرمودند:

«من صلح را پذیرفتم تا از خونریزی جلوگیری کنم و جان خود، خانواده و اصحاب صمیمی خویش را حفظ کرده باشم.»(۵)

وی می‏‌دانست که برخی او را مذلّ المؤمنین (خوار و دلیل کننده مومنین)خواهند خواند(۶) و برخی به او بی‏‌احترامی و اهانت خواهند کرد، ولی همه این سختی‏‌ها را تحمل کرد تا مصالح عمومی تهدید نشود، زیرا جنگ با معاویه نه به نفع کوفیان بود و نه به نفع شامیان، بلکه زمینه حمله نظامی رومیان را به جهان اسلام فراهم می‏‌کرد.

ابن واضح یعقوبی می‏‌نویسد:

معاویه در سال ۴۱ (هجری) به شام برگشت و وقتی خبر یافت که لشکر روم با سپاهیان انبوه، راه جنگ را در پیش گرفته است… با فرستادن صد هزار دینار با او صلح کرد… .»(۷)

شاید همین دلیل (رعایت مصالح عمومی) بوده که پیامبر اسلام(ص) درباره امام حسن(ع) فرمود:

“همانا پسرم پیشوای مسلمانان است و امید است خداوند به دست او بین دو گروه بزرگ از مسلمانان، صلح برقرار کند.»(۸)

صلح امام حسن(ع) زمینه ساز قیام امام حسین(ع) بود.

سید عبدالحسین شرف الدین می‏‌نویسد:

“حسن(ع) از جان خود دریغ نداشت و حسین(ع) در راه خدا از او با گذشت‏‌تر نبود. او جان خود را برای جهادی صامت و آرام نگاه داشت. شهادت کربلا پیش از آن‏که حسینی باشد، حسنی بود. از نظر خردمندان صاحب‏نظر، روز ساباط امام حسن(ع) به مفهوم فداکاری بسی آمیخته‏‌تر است، تا روز عاشورای امام حسین(ع)… زیرا امام حسن(ع) در آن روز، در صحنه فداکاری، نقش یک قهرمان نستوه و پایدار را در چهره مظلومانه یک از پا نشسته مغلوب، ایفا کرد. شهادت عاشورا به این دلیل در مرتبه نخست، حسنی بود و سپس حسینی، که حسن(ع) شالوده آن را ریخته و وسایل آن را فراهم آورده بود. پیروزی قاطع امام حسن(ع) متوقف بود بر این‏که با صبر و پایداریِ حکیمانه‏‌اش حقیقت را بی‏‌پرده آشکار کند و در پرتو این روشنی بود که امام حسین(ع) توانست به آن نصرت و پیروزی پرشکوه ابدی نایل آید؛ تو گویی آن دو گوهر پاک برای این خط مشی هم‏داستان شده بودند که: نقش پایداری حکیمانه، از آن حسن(ع) باشد و نقش قیام مردانه، از آن حسین(ع)… .»(۹)

۴- حفظ شیعیان‏

حفظ شیعیان گرچه از مصادیق مصالح عمومی است، ولی از آن‏جایی که شیعیان، حافظان و پاسداران دین و موالی(تحت سرپرستی) اهل بیت(علیهم السلام) بودند، حفظ آنان از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار بود. شیعیان خاص امیر المؤمنین(ع) اغلب در جمل، صفین و نهروان به شهادت رسیده و گروه اندکی از آنان باقی مانده بودند و اگر جنگی به وقوع می‏‌پیوست، با توجه به ضعف مردم عراق، قطعا امام حسن(ع) و شیعیان متحمل خسارات جبران‏‌ناپذیری می‏‌شدند، زیرا معاویه در این صورت آنها را به شدت سرکوب می‏‌کرد. اما صلح آن امام می‏‌توانست آنها را برای شرایطی نگه دارد که در آینده فراهم می‏‌آمد، به طوری که اگر بنا بود خون آنها ریخته شود بتواند بازده مفیدی داشته و جریانی مؤثر در تاریخ به وجود آورد.

حال اگر امام مصالحه نمی‌‏کرد و نتیجه جنگ نیز پیروزی شامیان بود، معاویه با بهانه کردن جنگ، حتی یک نفر از آنان را باقی نمی‏‌گذاشت. گرچه معاویه عهدشکنی کرد و برخی از شیعیان مانند: حجر بن عدی، مرو بن حمق و… را شهید کرد، ولی صلح سبب شد که شیعیان کشته نشوند. از این رو امام حسن(ع) یکی از علل صلح خود را حفظ شیعیان دانست و فرمود:

“نگه‏داری و حفظ شیعه، مرا ناگزیر بر صلح نمود. سپس مناسب دیدم جنگ به روز دیگر محول گردد… .”(۱۰)

۵- حمایت نکردن مردم و خیانت فرماندهان‏

تشکیل حکومت و دفاع از آن، به پشتوانه مردمی نیاز دارد. اگر حکومت را به کبوتری تشبیه کنیم که با دو بال به سوی مقصد پرواز می‏‌کند، آن دو بال، مردم و رهبر هستند. در متون اسلامی از رهبر به واژه «امام» و از مردم به واژه «امت» یاد شده است و این، پیوند عمیق آن دو را می‏‌رساند. حکومت بدون مردم، همانند کبوتری بال شکسته است که به هدف نهایی نمی‏‌رسد؛ از این رو در اسلام به مردم سالاری توجه خاصی شده است.

بی‏‌تردید، یکی از علل موفق نشدن امامان معصوم (علیهم السلام) در تشکیل حکومت و یا شکست ظاهری در قیام‏‌ها، همکاری نکردن مردم بود. امام علی(ع) به رغم این‏که حکومت را حق خود می‏‌دانست،(۱۱) ولی به دلیل نبود استقبال مردم، حکومت تشکیل نداد تا این‏که آنان پس از قتل عثمان به او روی آوردند. به همین خاطر آن حضرت فرمود:

“اگر حضور مردم نبود، افسار خلافت را رها می‏‌کردم.”(۱۲)

بی‏‌گمان یکی از علل اصلی صلح امام حسن(ع) نیز حمایت نکردن مردم از آن حضرت بود. اگر مردم کوفه از او حمایت می‏‌کردند و فرماندهان سپاهش به او خیانت نمی‏‌کردند، حضرت صلح نمی‏‌کرد؛ چنان‏که فرمود:

“به خدا سوگند، من از آن جهت کار را به او سپردم که یاوری نداشتم، اگر یاوری می‏‌داشتم، شبانه روز با معاویه می‏‌جنگیدم تا خداوند میان ما و او حکم کند.”(۱۳)

مردم و فرماندهان حضرت به امام خیانت کردند. در این خیانت، دنیاگرایی، عدم رشد سیاسی و تبلیغات معاویه بسیار تأثیرگذار بود. در این جا لازم است به صورت مختصر به فعالیت‏‌های امام و خیانت مردم و فرماندهان آن حضرت اشاره شود.

بعد از شهادت امام علی(ع) مردم با امام حسن مجتبی(ع) بیعت کردند و آن حضرت بلافاصله مدیران خود را به شهرها فرستاد. وقتی معاویه از واقعه باخبر شد، به دو جاسوس مأموریت داد تا از شهر اطلاعات کسب کنند. امام حسن(ع) از ماجرا آگاه شد و هر دو را دست‏گیر کرد و گردن زد. آن‏گاه به معاویه نامه نوشت:

“جاسوس فرستاده‌‏ای، گویا قصد جنگ داری، اگر چنین است، آماده جنگ هستم.”

پس از چند بار مکاتبه، معاویه با لشکریان فراوانی به سوی عراق حرکت کرد و برای سران منافقان که سابقا در لشکر علی(ع) بودند و چهره منافقانه خود را پوشانده و اینک در لشکر امام مجتبی(ع) به سر می‏‌بردند، مخفیانه نامه نوشت که اگر حسن بن‌علی(ع) را به قتل برسانند، ۲۰۰ هزار درهم به هر یک می‏‌دهد، به علاوه این‏که آنها را امیر یکی از لشکریان شام خواهد کرد. معاویه با این شیوه، اکثر منافقان را متوجه خود ساخت و حتی روزی یکی از آنها در اثنای نماز به جانب حضرت تیر انداخت، اما چون آن بزرگوار زره پوشیده بود، اثر نکرد. آری، منافقان در ظاهر به حضرت اظهار محبت می‏‌کردند، اما در خفا به معاویه نامه می‏‌نوشتند که با تو هستیم.

وقتی خبر لشکرکشی معاویه به امام رسید، بالای منبر رفت و مردم را به جهاد دعوت کرد، ولی کسی اجابت نکرد، اما با ترغیب “عدی بن حاتم” گروهی برخاستند و با او موافقت کردند.

امام فرمود:

“اگر راست می‏‌گویید، به “نخیله” بروید، ولی می‏‌دانم به گفته خود وفا نخواهید کرد؛ چنان‏که با بهتر از من (امام علی) وفا نکردید.”

حضرت به نخیله رفت و متوجه شد اکثر آنها که اظهار اطاعت کرده بودند، در آن‏جا حاضر نشده‏‌اند. امام در نخیله سخن‏رانی کردند و سپس مردی از قبیله “کنده” را به نام “حکم” با چهار هزار نفر به سوی لشکر معاویه فرستادند و امر کردند در “انبار” توقف کنید تا فرمانم برسد، اما وقتی به “انبار” رسید و معاویه از این رخداد آگاه گردید، پیکی نزد “حکم” فرستاد که اگر به طرف ما بیایی و از حسن بن علی(ع) دست برداری، یکی از ولایت شامات را به تو می‏‌دهم و ۵۰۰ هزار درهم برایش فرستاد. او امام را رها کرد و با ۲۰۰ نفر از اقوام و دوستان نزدیک خود به معاویه پیوستند. پس از آن، امام فرد دیگری را از قبیله “بنی مراد” همراه چهار نفر به سوی “انبار” فرستاد که او هم فریب معاویه را خورد و به وی پیوست.

حضرت بعد از خیانت فرماندهان به محلی به نام “دیر عبدالرحمن” کوچ کرد. همه سپاه سه روز در آن‏جا اقامت کردند تا این‏که ۴۰ هزار سواره و پیاده جمع شدند. امام ۱۲ هزار نفر را به فرماندهی “عبید الله بن عباس” به جنگ با معاویه فرستاد و فرمود:

“امیر لشکر، “عبیدالله‌ بن‌ عباس” است. اگر حادثه‏‌ای برایش پیش آمد، “قیس بن سعد”، امیر باشد و چنان‏که برای قیس هم عارضه‏‌ای اتفاق افتاد، پسرش “سعید بن قیس”، امیر باشد.”

لشکر حرکت کرد و امام به شهر “ساباط” رفتند تا مردم را به جنگ با معاویه تهییج کنند. آن حضرت در ضمن سخنان خود فرمودند:

تفرقه و تشتت را کنار بگذارید. گوش به فرمان باشید. آن‏چه من صلاح شما را در آن می‏‌بینم، نیکوتر است از آن‏چه شما صلاح خود را در آن می‏‌دانید.”

بعد از اتمام سخنرانی، عده‏‌ای از منافقان که جزء خوارج بودند از جا بلند شدند و فریاد زدند: به خدا قسم؛ این مرد کافر شده است.

گروهی علیه آن بزرگوار شورش کردند و به خیمه آن حضرت ریختند و هر چه بود غارت کردند، حتی سجاده او را از زیر پایش کشیدند و بردند. وقتی امام اوضاع را چنین دید، به همراه جمعی از اصحاب با وفای خود به طرف شهر مدائن حرکت کردند. در تاریکی شب شخصی به نام «جرّاح بن سنان» خود را به حضرت رساند و لجام اسبش را گرفت و گفت:

ای حسن؛ کافر شدی؛ چنان‏که پدرت کافر شد.

آن‏گاه با تیغ یا خنجر به ران مبارک حضرت زد و او را مجروح ساخت.

امام حسن(ع) برای امتحان آمادگی مردم برای جنگ با معاویه، فرمود:

“اگر آماده نبردید، صلح را رد کنیم و با تکیه بر شمشیرمان کار او را به خدا واگذاریم؛ اما اگر ماندن را دوست دارید، صلح او را بپذیریم و برای شما تأمین بگیریم”.

در این هنگام مردم از هر سوی مسجد به فریاد در آمدند و با ندای «البقیه، البقیه» صلح را امضا کردند.(۱۴)

همچنین آن حضرت فرمود:

“به خدا سوگند، اگر با معاویه درگیر شوم، اینان گردن مرا گرفته، به صورت اسیر به او تحویل می‏‌دهند.»(۱۵)

جاحظ می‏‌نویسد:

“وقتی امام حسن(ع) درهم ریختگی سپاه خود را دید، با شناختی که از برخوردهای مختلف این مردم با پدرش داشت و می‏‌دانست که هر روز به نوعی و رنگی رفتار می‏‌کنند، از حکومت کناره گرفت.»(۱۶)

بی‏‌تردید صلح امام(ع) خاری در چشم و استخوانی در گلوی آن بزرگوار بود، اما چاره‏‌ای هم نداشت.

سید عبدالحسین شرف‌الدین می‏‌نویسد:

“صلح امام حسن(ع) با معاویه، از دشوارترین حوادثی بود که امامان اهل بیت(ع) پس از رسول اکرم(ص) از ناحیه این امت بدان دچار شدند. امام حسن(ع) با این صلح، آن چنان محنت طاقت‏‌فرسایی را متحمل شد که هیچ کس جز به کمک خدا قادر بر تحمل آن نیست؛ لیکن او از این آزمایش… سربلند و پیروز بیرون آمد.»(۱۷)

آن حضرت در برابر پیشنهاد صلح از سوی معاویه، خطاب به مردم فرمود:

“معاویه ما را به چیزی خوانده که نه در آن عزت و بزرگواری است و نه انصاف. اکنون اگر طالب زندگی هستید، از او بپذیریم و این خار را در دیده فرو برده و دیده را بر هم نهیم و اگر خواستار مرگ (با عزت) هستید، ما جان خود را در راه رضای خدا بذل می‏‌کنیم و محاکمه معاویه را به خدای یکتا وامی‏‌گذاریم.”(۱۸)

با توجه به مطالب فوق باید گفت که صلح امام حسن(ع) قهرمانانه‏‌ترین نرمش تاریخ است که با توجه به شرایط زمانی و مکانی آن عصر به وجود آمد.

امام حسن(ع) صلح را به دلیل ترس از مرگ و روحیه سازش‏کاری نپذیرفت، زیرا او فرزند همان علی‏(ع) است که به مرگ آن‏گونه علاقه دارد که کودک به پستان مادر.(۱۹)

پی نوشت:

۱. صدوق، علل الشرائع، قم، داوری، چ اول، بی تا، ج۱، ص۲۱۱ ؛ مجلسی، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج ۴۴، ص ۱ و ۲.

۲. ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱.

۳. مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، قم، موسسه امام صادق(ع)، چ شانزدهم، ۱۳۸۳ش، ص ۹۷.

۴. احمد حسین یعقوب، مسامحه للحوار، بیروت، الغدیر، چ اول، ۱۴۱۸ق، ص۱۸۱.

۵. رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چ دهم، ۱۳۸۶ش، ص ۱۵۵.

۶. ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ط الثانیة، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۶.

۷. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا، ج۲، ص۲۱۷.

۸. ابن اثیر، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۸۹.

۹. سید شرف الدین، صلح الحسن(ع)، بی نا، بی تا، ص ۲۱.

۱۰. ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، قم، مؤسسة العلامة للنشر، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۵.

۱۱. نهج البلاغه، خطبه ۲.

۱۲. نهج البلاغه، خطبه ۳، شقشقیه.

۱۳. مجلسی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۴۴، ص۲.

۱۴. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادردار بیروت، ۱۳۸۵ق، ج ۳، ص ۴۰۶.

۱۵. جعفریان، پیشین، ص ۱۴۹.

۱۶. همان.

۱۷. شرف الدین، پیشین، ص ۷.

۱۸. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دارالفکر،چ دوم، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۴۹.

۱۹. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، چ بیست و یکم، ۱۳۸۵ش، ص ۷۳.