گذری بر زندگی علامه حسن‌زاده‌آملی از «اهلم» تا ۴ دهه تدریس در قم

به گزارش عصرقائم، علامه حسن‌زاده آملی در  ۱۳۰۷ خورشیدی در قریه ایرا بخش لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. در ۶ سالگی به مکتب‌خانه رفت، علاقه وی به درس و قرآن تا اندازه ای بود که در خردسالی تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) را در محضر روحانیونی همچون؛ محمد آقا غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجایی فرا گرفت. سپس به تهران آمد و در مدارسی چون مبارک حاج ابوالفتح و مدرسه مبارک مروی به فراگیری دانش پرداخت  و نزد حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی در حدود ۱۳ سال به تربیت و تعلیم پرداخت و فنونی را از قبیل علوم منقول، معقول، تفسیر، کتب قرائت و تجوید، کتب ریاضی و نجوم، تعلیم کتب مختلف و استخراج تقویم نجومی کسب کرد که تعلیمش چهار سال طول کشیده بود. حسن زاده آملی در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی به قم رفت و در آنجا تحصیلات حوزوی خود را به پایان رساند.

این عالم و فیلسوف برجسته و شهره جهان اسلام که به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود. آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد، همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است.

به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.

در حقیقت باید نگاشته‌های این عالم فرزانه را به پنج دسته تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم کرد. یکی از نخستین آثار وی تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است. ایشان همچنین علاوه بر این آثار، اشعار اثرگذار و جذاب به زبان طبری و فارسی در قالب دیوانی از خود برجای گذاشته است.

علاوه بر تالیف و نگارش کتاب های گوناگون، وی حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بود. علامه حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله دیگر تدریس‌های او است.

سرانجام این عالم فرهیخته پس از سال‌ها مجاهدت علمی در سوم مهر ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۳ سالگی و بر اثر نارسایی شدید قلبی دیده از جهان فروبست.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در بخشی از پیام تسلیت به مناسبت درگذشت آن سالک توحیدی فرمودند: «این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود ان‌شاءالله».

پیکر آن عالم ربانی روز سه شنبه ششم مهرماه در روستای ایرای لاریجان به خاک سپرده شد.

به مناسبت چهلمین روز ارتحال علامه حسن‌زاده آملی، در گفتگویی با غلامرضا رمضانی‌پور مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی و عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، به بررسی سوابق علمی و سیره اخلاقی و انقلابی آن سالک توحیدی پرداخته ایم.

رمضانی‌پور اظهار کرد: بررسی ابعاد و وضعیت حیات ایشان در حوزه زندگی شخصی، فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی و فعالیت‌های علمی قابل بررسی است.

وی افزود: البته جا دارد یک موسسه با نام سالک توحیدی تاسیس شود تا نامه نگاری‌ها و مکاتبات ایشان با اساتید و دانشمندان بزرگ دنیا در رشته‌های گوناگون به صورت یک یا چند کتاب به چاپ برسد.

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه نوعا ایشان به عنوان یک عارف مطرح شده است، سوابق فعالیت سیاسی ایشان تحت الشعاع ابعاد عرفانی قرار گرفته است.

مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی تمدن شهرهای دانش‌بنیان،  ادامه داد: یکی از بارزترین نکاتی که در زندگی این علامه قابل تامل است این است که شخصیتی چون ایشان که هم پدر و مادرشان حتی سواد خواندن و نوشتن نداشتند، به چنین درجه‌ای از علم و معرفت می‌رسد که این امر نشان از همت والای ایشان در کسب علم و معرفت دارد.

رمضانی‌پور گفت: ایشان از یک روستای دور افتاده بنا بر همت خودش طی مسیر می‌کند و به قله می‌رسد، البته ایشان اصرار داشتند که در طریق علم اول توسل به اهل بیت(ع) و دوم همت و تلاش، در زندگی ایشان وجود داشته است.

وی بیان کرد: اولین نقطه حضور علامه در مسائل سیاسی و اجتماعی به قیام نهضت سال ۱۳۴۲ در فیضیه قم و در روز سخنرانی امام خمینی(ره) برمی‌گردد که پس از هجوم ساواک و ضرب و جرح طلبه‌ها، ایشان مورد ضرب و جرح قرار گرفته و در این حادثه، دنده سینه علامه شکسته می‌شود و حتی بیهوش می‌شوند و اینگونه می‌شود که نیروهای ساواک تصور کردند که ایشان فوت کرده‌اند اما به مدد الهی نجات پیدا می‌کنند و در واقع علامه از سال ۱۳۴۲ تا سال ۱۴۰۰ (به مدت ۵۸ سال) جانباز انقلاب بودند که تا سال‌ها کسی از این موضوع باخبر نبود.

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، عنوان کرد: ایشان بعدها نزد امام (ره) مشرف شد و پس از این دیدار در سال ۱۳۴۲ به تهران بر می‌گردند و بیانیه‌ شدیدالحنی علیه صادر بدون اسم مستعار بلکه با اسم واقعی به صورت شجاعانه صادر می‌کنند و این موجب می‌شود که حکم اعدام برای او صادر می‌شود که موجب می‌شود تا نزدیک به ۶ ماه در منزل علامه شعرانی استاد ایشان، به صورت مخفیانه زندگی کند.

مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی تمدن شهرهای دانش‌بنیان، افزود: علامه ۵ سال اول آغاز دروس ابتدایی را در روستای اهلم محمودآباد گذراند، سپس ۷ سال در  حوزه علمیه آمل، سپس به تهران هجرت کردند و به مدت ۱۴ سال در محضر اساتیدی چون علامه شعرانی، علامه الهی قمشه‌ای، علامه رفیعی قزوینی، آیت‌الله سیداحمد لواسانی و علامه جولستانی کسب معرفت کردند و سپس به محض تبعید امام در سال ۱۳۴۲ به قم مشرف می‌شوند و حدود ۱۷ سال در محضر بزرگانی چون حضرت علامه طباطبائی و مرحوم الهی طباطبائی و سیدمهدی قاضی علوم دیگر را می‌ آموزند و در واقع اینگونه شد که ایشان با کسب علوم گوناگون به جایی می‌رسند که ایشان به درجه علامه ذوالفنون در مطلق  علوم دست پیدا می‌کنند.

رمضانی‌پور اعلام کرد: کسی ندید که ایشان برای استراحت دراز بکشد، کسی ندید که ایشان در محفلی باشد و پا دراز کند، کسی ندید که ایشان در کلاس درس به جایی تکیه دهد، کسی ندید که ایشان در کلاس درس جز دو زانو بشیند.

وی در خصوص کناره گیری ایشان از مرجعیت، مطرح کرد: علامه معتقد بود که پذیرفتن این امر، مانع از علم آموزی و تربیت شاگردان می‌شود، از آنجا که مرجعیت محل رجوع مردم بود، لذا زمان زیادی از وقت ایشان صرف این امور می‌شد و لذا کسب علم و تربیت شاگردان را بر این مسئله ترجیح دادند.

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، به دلایل مهجوریت علامه پرداخت و گفت: شاید بخشی به غفلت ما برگردد، اما دلایل دیگری هم داشت؛  علامه چون سایر علمای دیگر دارای دفتر و ستادی نبود، بر مهجوریت بیشتر ایشان دامن می‌زد اما تنها کسی که ایشان را از این مهجوریت در آورد، رجوع رهبری به ایشان بود؛ واقعا یکی از حسنات مقام معظم رهبری این بود که بخشی از مظلومیت علامه را طی دیدار رهبری در سفر آمل و حضور ایشان در روستای ایرا جبران کرد.

مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی تمدن شهرهای دانش‌بنیان، خاطرنشان کرد: علامه بارها در سخنرانی‌های مختلف از مقام معظم رهبری حمایت کردند و حتی وقتی در بیان صفت‌های گوناگون به رهبری، مورد نقد واقع می‌شدند با صراحت اعلام می‌کردند که من تک تک تعابیری که درباره ایشان بیان نمودم را عالمانه و عامدانه و با تامل کامل بیان نموده و مقام معظم رهبری لایق تک تک این تعابیر بودند؛ ایشان دو کتاب «انسان در عرف عرفان» و کتاب «فص حکمه عصمتیه فی کلمه الفاطمیه» را به رهبر فرزانه انقلاب اهداء کردند.

رمضانی‌پور تاکید کرد: جمله معروف علامه در حمایت از رهبری که دستخوش برخی شایعات هم شده بود این جمله بود که « گوش شما باید به فرمان جناب رهبر باشد که گوش ایشان به فرمان حضرت خاتم النبیا است» اما برخی‌ها با تکثیر این نقل قول که ایشان فرمودند « گوش شما به رهبر باشد که گوش ایشان به دهان حضرت ولی عصر(عج) است» در آن زمان حواشی بسیاری را به وجود آورده بودند.

وی اضافه کرد: البته شاگردان برجسته علامه نیز نظیر آیت الله صمدی بعدها توانستند با تکثیر علوم علامه در میان عموم و جامعه، بخشی از مظلومیت و مهجوریت ایشان را جبران کنند.

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، اذعان کرد: علامه نزدیک به ۴۰ سال در حوزه علمیه قم تدریس کردند و شاگردان بسیاری را تربیت کردند.

مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی تمدن شهرهای دانش‌بنیان، گفت: علامه طی سال‌هایی که در تهران زندگی می‌کردند در فقر بسیاری بودند و مجبور می‌شدند کیلومترها راه را حتی پیاده جهت حضور در کلاس اساتید طی کنند اما طی ۱۴ سال حضورشان حتی یک جلسه غیبت نداشتند.

رمضانی‌پور با اشاره به ضرورت بازخوانی زندگی علامه حسن‌زاده، تصریح کرد: باید اقدامات و رهاورد علامه به سبک زندگی امروز به مردم معرفی شود، انتظار می‌رود که آثار علامه به فراخور درک نوجوانان و جوانان مقطع ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه بازنویسی و بازخوانی شود و موسسه‌ای تاسیس شود تا سیره عملی و زندگینامه علامه را به ویژه برای نسل کودک و نوجوان ما بازخوانی کند.

وی اظهار کرد: از آثار برجسته علامه می‌توان به استخراج ۳۰ هزار لغت از کتاب المنجد از عربی به فارسی همراه با مصادرش، اعراب گذاری اصول کافی برای نخستین بار در جهان اسلام اشاره کرد.

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، افزود: یکی از نکات برجسته در خصوص علامه این است که ایشان در همین عصر مدرنیته که ما در حال زندگی هستیم، می‌زیست و لذا می‌توانیم از سبک زندگی ایشان بهره‌های فراوانی ببریم و الگویی مربوط به عصرهای گذشته نیستند که بر آن ایراد وارد باشد که همخوانی با عصر حاضر ما ندارد.

مدیر پژوهشگاه مطالعات راهبردی تمدن شهرهای دانش‌بنیان، متذکر شد: اینکه طوری عمل کنیم که بزرگانی چون علامه را که در قله قرار داشتند را نزول دهیم تا دست یافتنی تر شوند، امری صحیح نیست بلکه باید هر کدام‌مان به وسع وجودی خود به سمت قله حرکت کنیم.

رمضانی‌پور یادآور شد: باید افرادی که در تربیت کودک مسلط هستند به پای میدان بیایند تا علامه را به عصر زبان امروز، زبان کودک و زبان نوجوانان بازخوانی کنند و این یک خلأ است که باید پر شود.

به گفته وی، هر چند ۲۰۰ اثر علامه حسن‌زاده تا به امروز به چاپ رسیده است اما قریب به ۲۰۰ اثر دیگر علامه هنوز به چاپ نرسیده است.