از علت ترک وطن امیر نادری تا ویژگی آثار کیارستمی

به گزارش قائم آنلاین، پنجمین قسمت از سری جدید برنامه «سینما۱» ۲۲ تیرماه به نمایش و نقد و بررسی فیلم سینمایی «آب، باد، خاک» ساخته امیر نادری اختصاص یافت.

احمد طالبی نژاد، منتقد و نویسنده سینمایی میهمان این قسمت از «سینما۱» بود. وی در ابتدای این گفتگو درخصوص علت ترک وطن امیر نادری و شایعه نقدهای تند آن سالها به فیلم «دونده» گفت: تصور ما نیز این بود که نقدهای تند خسرو دهقان در مجله «فیلم» که وی را به بی سوادی متهم کرده بود، سبب شد امیر نادری ترک وطن کند. اولا باید گفت امیر نادری در شرایطی زندگی کرد که امکان تحصیل آکادمیک نداشت ولی بی تردید به دلیل غریضه ای که در نهادش بود یکی از باسوادترین و آگاه ترین فیلمسازان وطن بود.

وی افزود: اما من در منزل یکی از دوستان آقای نادری دفترچه خاطراتی از نادری را دیدم که در هواپیما و حین بازگشت از یکی از سفرهای خارجی خود نوشته بود که اگر به ایران برگردد، چه امتیازاتی برایش دارد و اگر برنگرد چه امتیازاتی دارد. یعنی او از پیش از میل به رفتن داشت و شاید آن نقدها او را برای رفتن ترغیب کرد و بهانه ای شد.

در ادامه غلام‌عباس فاضلی، مجری و کارشناس برنامه بیان داشت: این مسئله هرچند به شایعه شبیه تر است و اساسا برای یک فیلمساز نقطه ضعف محسوب می شود که بخاطر نقد بر یک فیلمی وطنش را ترک کند، اما در عین حال به این نکته نیز اشاره می کند که در آن دهه چقدر نقد و منتقدان اثرگذار بوده اند.

طالبی‌نژاد بیان داشت: دقیقا. نادری در اولین سفر به اروپا شروع به مطالعه میدانی هنر مخصوصا نقاشی می کند. و به شدت تحت تاثیر امپرسیالیستی قرار می گیرد و سپس با سینمای روشنفکری ایتالیا و فرانسه آشنا می شود. برای همین او در دوران اول فیلمسازی‌اش، بیشتر تحت تاثیر نئورئالیسم بود و فیلم های تلخ اجتماعی می‌ساخت. تا اینکه به بحبوهه انقلاب خورد و همان زمان رفت و چرخی زد و چرخشی کرد و وقتی برگشت دیگر آن امیر نادری سابق نبود.

این منتقد ادامه داد: نادری از فیلم «انتظار» و بعد در «دونده» کم کم به سمت سینمای شاعرانه پیش رفت و تبدیل به آدم دیگری شد و هیچ وقت به گذشته بازنگشت. اما در این شاعرانگی تفاوت های محسوسی با سینمای کیارستمی داشت. مثلا در آثار کیارستمی ابدا خشونت نمی بینیم، درحالی آثار نادری پر است از خشونت طبیعت.

طالبی نژاد در ادامه درخصوص فیلم «آب، باد، خاک» اظهار داشت: این فیلم مدیون مونتاژ است. فیلم هایی که از قواعد کلاسیک در روایت پیروی نمی کنند و بر مبنای موقعیت ها شکل می گیرند، راهی ندارند جز اینکه از تدوین دینامیک استفاده کنند. بخشی از قوت و قدرت فیلم نیز ناشی از همین تدوین دینامیک است که نتیجه تدوین دو نما، نمای تازه ای می شود و قواعد تدوین کلاسیک را می شکند.

وی درخصوص خاصیت و ویژگی های این تدوین گفت: این فیلم برای چشم است و این نوع فیلم ها با شعور مخاطب کار دارد؛ نه احساس و عواطف آن. شما بعد از فیلم احساس می کنید تجربه عجیبی را از سر گذرانده اید. گویی خودتان از دل طوفان بیابان فیلم بیرون آمده اید. بنای این فیلم به گونه ای تنازع بقا است. هرچند در این فیلم برعکس فیلم های قبلی نادری، فیلم با تلخی مطلق تمام نمی شود.

در ادامه فاضلی نیز خاطرنشان کرد:‌ نادری جزو آن نسلی از فیلمسازان است که دغدغه های اجتماعی برایش خیلی مهم است. یعنی تنها فرم برای آنها مهم نیست. در این فیلم نیز در کنار فرم، نمایش دغدغه اجتماعی طبقه ای جامعه مثل بیابان گردان مشهود است.

طالبی نژاد نیز افزود: بله. نادری عکاس درجه یکی بود و تصاویر عکاسی اجتماعی زیبایی را در این فیلم می بینیم. قاب بندی های زیبا از دغدغه های اجتماعی اش، این فیلم را دیدنی کرده است.

فاضلی درخصوص فرم و شکل «آب، باد، خاک» بیان داشت: نادری این فیلم را در گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما تولید کرده است و «آب، باد، خاک» از نظر ساختار با شکل مستندسازی که در تلویزیون رایج بود، شبهات دارد. از طرفی فکر می کنم شکل این فیلم وامدار شکل رایج فیلمسازی در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آن دوره است.

طالبی نژاد در این خصوص توضیح داد: مستندنمایی حیرت انگیزی در فیلم می بینیم. همه چیز ساختگی است اما آنقدر در پرداخت حس مستند موفق عمل کرده که در لحظه هایی مخاطب حس می کند، یک مستند می بینید. و این نیز به عکاس بودن نادری بازمی گردد. در واقع  فیلم «آب، باد، خاک» گسترش یافته یک عکس است. کودکی در میان بیابان! اما درباره کانونی بودن فیلم موافق نیستم. فیلم های به اصطلاح کانونی به دلیل ضرورت مخاطب کودک و نوجوان، از زبان ساده تر و داستان بیشتری برخوردار بودند. اساسا الگوی آنها فیلم های کودک و نوجوان اروپای شرقی بود که بچه هایی که در فیلم بودند در ظرف سنی خود نمی گنجیدند و به دنبال آرزوهای بلندپروازانه بودند. ویژگی این فیلم ها این بود که باید فرم نرم و حال و هوای داستانی در خود داشتند. اما فیلم «آب، باد، خاک» ابدا چنین ویژگی هایی در آن نیست.

فاضلی اظهار داشت: پس بنابراین می توان گفت ساخت فیلم «آب، باد، خاک» در تلویزیون، منجر به این شد که نادری شخصی ترین فیلم آن دروان خود را بسازد. آزاد از داستان یا پایان خاص فیلم های قبلی اش.

طالبی نژاد ادامه داد: دقیقا. فیلم های امیر نادری عمدتا درباره کودکان است نه مناسب کودکان. «آب، باد، خاک» نه فیلم فلسفی و نه اخلاقی است. بلکه فیلمی برای تنازع بقا است. جدال انسان و طبیعت همیشه بوده و هست، در عین حال ما را با واقعیت خشکسالی طبیعت آشنا می کند. همچنین نوجوان فیلم مثل یک سفر اشراقی یا اُدیسه درونی به دنبال کشف یک حقیقت و جستجوی گمشده ای است. در تمام فیلم می بینیم نوجوان به دنبال بقای دیگران است، اما در انتها برای بقای خود نیز به آب میرسد. در واقع در دل نیستی و مرگ به دنبال آب است.

در ادامه فاضلی بیان داشت: من فکر می کنم می توان نام دیگری هم به فیلم نهاد؛ مثل «عصر یخبندان»! چون در عین حال که فیلم در بیابان و خشکی می گذرد، همه چیز در جمود است و گویی یخبندان حاکم است.

طالبی نژاد در انتها خاطرنشان کرد من توصیه ام به علاقمندان سینما این است که فیلم را دوباره ببیند. و فارغ از هر پیش قضاوت، ببینید چقدر با آن ارتباط برقرار می کنند. «آب، باد، خاک» سینمایی شاعرانه است. یعنی سینمایی که قرار نیست مثل نثر شروع و انتها داشته باشد و برای ما قصه بگوید، بلکه شاعرانگی را جای منطق می نشاند. بنابراین این جنس فیلم ها، درک عمیق تری از زندگی به ما می دهند. فیلمی که ما را به درون خود دعوت می کند و این پرسش ازلی و ابدی که اگر من در چنین موقعیتی قرار بگیریم چه می کنم؟! لذا مخاطب در این فیلم منفعل نیست.

برنامه تلویزیونی «سینما۱» پنجشنبه شب ها ساعت ۲۳ از شبکه یک سیما پخش خواهد شد. در دوره جدید این برنامه، فیلم به انتخاب میهمان برنامه به نمایش درمی آید و سپس بررسی و تحلیل آن با حضور میهمان و مجری «سینما۱» انجام خواهد شد.

تهیه کننده، سردبیر و مجری «سینما۱» غلامعباس فاضلی، منتقد و نویسنده سینمایی است. این برنامه در«تامین برنامه» شیکه یک سیما تولید شده است.