چرا عصر نسخ خطی در جهان اسلام بیشتر دوام آورد؟

به گزارش عصرقائم، به نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، نادر کریمیان سردشتی ـ عضو هیأت علمی پژوهشگاه ـ در کرسی ترویجی اصول و مبانی شناخت نسخه‌های خطی (اصطلاحات: کاتب، ناسخ، مؤلف، مصنّف)، گفت: عصر نسخه‌های خطی در جهان اسلام خیلی بیشتر از عصر نسخه‌های خطی در مغرب زمین دوام آورد و دلیل آن هم ورود دیرهنگام صنعت چاپ به کشورهای اسلامی بود. بی‌گمان اصطلاحات نسخه‌شناسی، از جمله واژگانی هستند که شایسته و بایسته است تعریف جامع و مانعی از آن‌ها به‌دست آورد؛ چراکه در انتساب، صحت مفهوم و کاربری و کاربرد آن در نسخه‌های خطی نقش کلیدی را بر عهده دارند.

او افزود: ما در این کرسی ترویجی می‌کوشیم برخی اصطلاحات نسخه‌شناسی را که در شناخت نسخه خطی مؤثر هستند، معرفی کنیم و در حدّ توان به نقد درآوریم، البته در معرفی اصطلاحات گاهی با مشکلات کاربردی و مفهومی روبرو هستیم که در پاره‌ای از موارد، مصادیق آن‌ها با مصادیق امروزین متفاوت است و لذا برای روشن شدن مقصود اصلی به نمونه و شواهد استناد کرده‌ایم.

کریمیان سردشتی گفت: در شناخت اصول و مبانی نسخه‌های خطی نخست باید اصطلاحات را به‌درستی به‌کار گرفت و مبنا و معیار کارشناسی آن را معین کرد. بنابراین ایجاد فهرستی از اصطلاحات دقیق در ساختار نسخه‌شناسی از ضروریات پژوهش هر نسخه خطی به‌شمار می‌آید. بر پایه همین پیش‌فرض‌ها نگارنده سال‌ها پیش طرح پیش‌نویس آن را طی رساله‌ای تدوین و منتشر ساخت و با عنوان «نسخه‌های خطی» در مجموعه نفیس سیمای فرهنگی ایران (تهران، انتشارات عیلام، ۱۳۷۸ش: ۱۹۳- ۲۱۶) عرضه کرد.

او با بیان این‌که در طرح کلی مباحث رساله شامل کتاب‌سازی نسخه، کتاب‌آرایی نسخه، کتاب‌شناسی نسخه و نسخ خطی در دوره معاصر در گفتارهای گوناگون به‌ویژه در چهار محور از جمله «کتاب‌سازی» و «کتاب‌آرایی» تدوین و تألیف شد، به تشریح هر یک پرداخت.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در ادامه با بیان این‌که اصطلاح «عصر نسخه‌های خطی» به دوره پیش از صنعت چاپ گفته می‌شود (چاپ سنگی یا انواع دیگر آن) که به‌طور گسترده جایگزین انتقال دستی متون شد، اظهار کرد: در فرهنگ و تمدن اسلامی، عصر نسخه‌های خطی به دوره میان‌سده‌های یکم هجری (هفتم میلادی) تا سده‌های چهاردهم هجری (بیستم میلادی) اطلاق می‌شود و حتی با وجود این، در دوره‌های بعد، صنعت چاپ و تولید دستی کتاب هر دو رواج دارد.

او افزود: عصر نسخه‌های خطی در جهان اسلام خیلی بیشتر از عصر نسخه‌های خطی در مغرب زمین دوام آورد و دلیل آن هم ورود دیرهنگام صنعت چاپ به کشورهای اسلامی بود و از آنجا که صنعت چاپ در اوایل سده ۱۵ میلادی در اروپا اختراع، اما فقط از میانه سده نوزدهم/سیزدهم در خاورمیانه به‌طور خیلی گسترده به کار گرفته شد، بنابراین شمارگان نسخه‌های خطی تمدن اسلامی خیلی بیشتر است.

کریمیان سردشتی همچنین گفت: عصر نسخه‌های خطی را به لحاظ اهداف کاربردی می‌توان به چندین دوره عمده، شامل دوره نخست از اوایل دوره اسلامی (امویان، دوره عباسیان، دوره فاطمیان، سامانیان، غزنویان)، دوره دوم (سلجوقیان، عثمانی، ایوبیان، ممالیک، امویان اندلس و اروپا)، دوره سوم (مغول و ایلخانیان ـ تیموریان، سلاطین هند)، دوره چهارم از اواخر دوره اسلامی (عثمانی‌ها، صفویان، مغولان کبیر (گورکانیان)، قاجار) تقسیم کرد.