“یلدا” در سرزمین فرهنگ و اصالت

به گزارش عصرقائم، به دلیل دقت گاه شماری ایرانی و انطباق كامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یكم دی‌ماه است. هر چند امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند كه مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار می‌شود؛ اما می‌دانیم كه در باورهای كهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی كیهانی دارد.

آغاز بازگردیدن خورشید بسوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آنرا گرامی ‌و فرخنده می‌داشتند.

در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزارمی‌شده كه یكی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی كه از لازمه‌های آن، حضور كهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد كهنسالی خورشید در پایان پاییزاست، و همچنین خوراكی‌های فراوان برای بیداری درازمدت كه همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.

حافظ در شب یلدا

معمولاً در شب یلدا رسم بر این است كه صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل كه سواد دارد، می‌دهد. سپس هر یك از میهمانان نیت كرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی كه در سینه داری…» یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یكی از رسوم پرطرفدار شب یلداست كه امروزه با فن‌آوری روز نیز به‌روز شده. به طوری كه در بعضی خانواده‌ها به جای كتاب حافظ، از فال‌نامه، نرم‌افزار تفعل مجازی در رایانه، پایگاه‌های اینترنتی ویژه فال، نرم‌افزارهای ویژه تلفن همراه، سامانه پیام کوتاه یا پیامک برای انجام این رسم استفاده می‌كنند كه سرگرمی ‌خوبی برای خانواده‌ها در این شب بلند سال است.

جشن یلدا

جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.

آداب و رسوم مردم مازندران در شب یلدا

شب یلدا یا به زبان محلی چله شو در زندگی مردم مازندران آیین و رسوم خاصی دارد.

در مازندران شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می‌شود. در این شب، زنان خانه از صبح روز آخر پاییز خانه را برای بر پایی یک مراسم کوچک سنتی آماده می‌کنند و در این شب حتما برنج پخت می‌کنند.

مردم منطقه اعتقاد دارند که این شب یک شب خوب و شادی‌آور است و شگون ندارد که بی‌غذا باشند. در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می‌شوند و با خوردن هندوانه، ماست، میوه و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می‌کنند.

اعتقاد بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. آجیل و شب چره که شامل دانه‌هایی چون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است، هم فراموش نمی‌شود. برخی از خانواده‌ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای شب نشینی شب یلدا به خانهً خویشاوند بزرگتر می‌روند.

در سال‌های نه چندان دور مردم روستاها که به بستنی یا سایر تنقلات در فصل زمستان دسترسی نداشتند از مخلوط کردن برف و شکر نوعی فالوده درست می‌کردند و می‌خوردند.خوشحال‌ترین افراد خانه در چله شو بچه‌های خانه هستند و قبل از تناول شب چره، پدر خانه لای قرآن را می‌گشاید و یک صفحه از آن را قرائت می‌کند، برای اموات خود و اهل محل از دوست و آشنا درخواست آمرزش از درگاه خداوند می‌کند. در این شب، شب نشینی مفصلی برگزار می‌شود.

اهالی روستاهای مازندران در شادی و مراسم چله شو، حال خانواده‌هایی که بر اثر وقوع اتفاقی ناراحت‌کننده نمی‌توانند در این شب شادی کنند را رعایت نموده و حتی بزرگان و بستگان درجه یک، شب چله را در این خانواده‌ها سپری می‌کنند تا بتوانند التیام بخش درد و اندوه آنان باشند.

بخاری هیزمی، گرما بخش دورهمی چله شو

برخی از خانواده ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای شب نشینی شب یلدا به خانه خویشاوند بزرگتر می روند.

اهالی روستاهای مازندران در این شب طولانی سرد و برفی و در کنار بخاری های هیزمی و کرسی های گرم، در کنار هم می نشینند و تبادل نظر می کنند.

در این شب بیشتر شب چره ها مثل حلوا، کیک، شیرینی و گندم برشته حاصل سلیقه و هنر زنان و دختران خانه است و بنا به سلیقه زنان خانه شاخه ای از گل یا سبزه در سفره چله شو قرار داده می شود.

پیران اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می ‌کشد و از این به بعد روزها بلند شده و شب ‌ها کوتاه می ‌شود.

سالخوردگان از خاطرات گذشته خویش می ‌گویند؛ از سرماهای سخت زمستان های گذشته، از یخ بندان ها، از رویدادهایی که روی داده و دیده یا شنیده اند.

سپس شام می خورند و چای می نوشند، آنگاه روی کرسی سفره ای می گسترند و میوه و آجیل ویژه شب چله را می چینند. پ

پرتقال، ازگیل، نخود برشته، کشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیمو شیرین، خربزه، نی شکر، و شیرینی ویژه مازندران که به آن پشت زیگ و پیس گندل می گویند، از میوه ها و آجیل های شب یلدا است.

فال گردو سنتی دیرینه در مازندران

در شب یلدا یک نفر برای حاضران از دیوان حافظ، فال می گیرد و اگر دیوان حافظ نداشتند یا فرد باسوادی نبود، فال گردو می گیرند، به این صورت که سینی بزرگی پر از گردو روی کرسی می گذارند.

در پایان جشن شب چله، هر نفر در حالی که چشم هایش را می بندد، دست دراز کرده پنج یا شش گردو برمی دارد و به خانه اش می رود، نیت می کند و گردوها را زیر بالش یا تشک خود می گذارد.

بامداد که از خواب برخاست گردوها را یکی یکی می شکند، اگر مغز گردوها خوب و سفید بود، فال او خوب است و نیتش برآورده شده است.

در مازندران رسم بر این است که در شب چله، از سوی داماد برای عروس یا نامزد، خرجی و آنچه را برای شب چله نیاز دارند، پس از غروب آفتاب به خانه عروس می فرستند.

در مازندران نیز همانند همه مناطق کشور این جشن با مراسمی ویژه همراه است و در این میان شهرستان کلاردشت به عنوان شهری با پیشینه تاریخی سنت‌های جالبی در این جشن به همراه دارد.

برای اطلاع از چند و چون برگزاری این مراسم در سال‌های نه چندان دور به سراغ یکی از ریش‌سفیدان کلاردشت رفتیم و سوالاتی را در مورد سنت‌های شب یلدا پرسیده‌ایم که در ادامه خواهید خواند.

محمدرضا عسگریان که نزدیک به ۸۰ سال سن دارد و در کلاردشت به باغداری و کشاورزی مشغول بوده است، این‌گونه به سوالات ما پاسخ داد:

همانند بیشتر نقاط دیگر کشور در کلاردشت هم آخرین شب پاییز شبی ویژه محسوب می‌شود و موقعیتی برای دیدار با خانواده؛ در این شب اهالی هر خانواده به دیدار بزرگترهای فامیل می‌روند و شبی را در کنار آنها سپری می‌کنند.

افسانه‌های قدیمی همواره در مورد طولانی بودن این شب مبالغه می‌کنند، اما این شب هر چند به اندازه دقیقه‌ای طولانی‌تر از شب‌های دیگر است، همین مسأله در کنار حضور همه اهل خانواده در کنار هم وجود برنامه سرگرمی برای آن بیش از پیش لازم است.

از دیرباز تاکنون دیوان حافظ و اشعار آن جزئی جدانشدنی از شب‌های یلدا هستند، البته در کنار آن داستان‌های شاهنامه هم جایگاه ویژه‌ای داشت، در سال‌های نه چندان دور در کلاردشت و سایر شهرهای مازندران داستان‌های فولکوریک و بومی هم به این برنامه‌ها اضافه می‌شد.

داستان مینا و پلنگ، داستان طالب و زهره و اشعار امیری شب‌های یلدا کوچکترها را پای بزرگترها میخکوب می‌کرد.

خوراکی‌های این شب هم مانند همه نقاط دیگر وابستگی زیادی به محصولات منطقه داشت. میوه‌های محلی جزئی جدانشدنی از این خوراکی‌ها بود. میوه‌هایی مانند ازگیل جنگلی، به محلی، سیب و آلو.

به محلی از باغ‌های کلاردشتی برداشت می‌شد و شامل انواع مختلفی مانند به قلیان، به شیرین، به شستک و … می‌شد ک در پاییز برداشت شده برای ماندگاری تا شب یلدا در کاه نگهداری می‌شد.

فصل برداشت ازگیل جنگلی هم اواخر تابستان و اوایل پاییز است و در کوزه‌هایی برای شب یلدا ذخیره می‌شد، سیب هم انواع مختلفی مانند سیب زنگوله و سیب پنبه‌ای داشت و در کنار آلو بخارا و آلو سوتی میوه شب یلدا بود.

از آجیل شب یلدا هم نمی‌شود گذشت؛ اما امروز تجمل زیادی در مورد آن می‌شود. قدیم‌ترها آجیل تنها شامل گندم بوداده و تخم شاهدانه برشته که به آن در زبان محلی “کَنَف” می‌گفتند، گردو، تخم کدو و کشمش می‌شد که تقریباً همگی از محصولات خود مردم بود.

در مورد آجیل رسم جالبی بود. در گذشته‌ها میزان کاشت گندم در کلاردشت خیلی بالا بود و با ابزارهایی مانند گاوآهن شخم زده می‌شد و گاهی طولانی می‌شد، رسمی بود که اگر کسی نمی‌توانست تا شب یلدا کار کاشت گندم را به پایان برساند، در شب یلدا نمی‌توانست از گندم استفاده کند.

نوعی شیرینی هم در این شب صرف می‌شد به نام سرخوس حلوا که با گردو، سفیده تخم مرغ، عسل و آرد طبخ می‌شد و علاوه بر شب یلدا در سایر مناسبت‌ها مانند عید نوروز هم مورد استفاده بود.

کدو تنبل پخته هم از محصولات باغی خود کلاردشت بود که هنوز هم خورراکی پرطرفدار در شب یلدا است.

خورشت کوچر هم غذایی محلی است که گاهی در مجالس خانوادگی صرف می‌شد و کشمش، تخم‌مرغ و روغن محلی اصلی‌ترین محتویات آن بود.