بازار سیاه، رحم اجاره‌ای را هم در برگرفت

 وقتی موضوع رحم اجاره‎ای مطرح می‏شود، خواه‌ناخواه مانند هر اتفاق پزشکی دیگری، حرف بازار سیاه و دلالان هم به وسط می‏آید. دلالانی که البته نام خود را «واسط» گذاشته‏اند. واسط‌ها کارشان شناسایی و معرفی زنانی است که ۹ ماه نقش مادر جایگزین را برای زوج‎های ناباروری که از همه‎جا ناامید شده‏اند، ایفا می‎کنند. کسانی که از شروع تصمیم‎گیری تا تحویل دادن کودک به آغوش گرم خانواده در کنارشان هستند. واسطان این عمل را برای هر دو طرف قضیه برد-‌برد می‎دانند. زوج متقاضی به بچه‎ می‏رسند، زن اجاره‌دهنده به پولش و البته واسط هم با استفاده از نیاز هر دو طرف پول خوبی به جیب می‏زند.

تجارت خانوادگی

از پشت تلفن با اشتیاق صحبت می‌کنند. مشاوره انواع مشکلات ناباروری و معرفی متخصصان زنان و زایمان از کارهای حاشیه‎ای آنهاست. تخصص اصلی‌شان اما واسطه‎گری یا به قول خودشان، استفاده از گامت واسط است. اغلب واسطانی که هدایت‌کننده این تجارت نون و آب‎دارند، یا مدتی برای پزشکان زنان و زایمان کارکرده‌اند یا خودشان قبلاً مادر جایگزین بودن را تجربه کرده‎اند و بعد از آن‎که چم‌وخم کار دست‌شان آمد، با سازمان‎دهی کردن زنان دیگر، کسب‌وکار خود را راه انداخته‎اند: «من خودم دو بار رحمم را اجاره داده‎ام. الآن هم ۱۰سال است توی این کار هستم و واسطه‎گری می‎کنم.»

خانم «مینا» واسطه‎گر گزارش ما، شرط اولیه برای گامت جایگزین بودن را سلامت مادر می‏داند. واسطان باید از هر نظر خیال پدرومادرهای متقاضی را راحت کنند تا به بیماری‌های واگیرداری مثل ایدز یا هپاتیت مبتلا نباشند. برای این کار هم هر واسطی روش خاص خودش را دارد. بعضی از آن‌ها، آزمایش‌های دوره‌ای مادر جایگزین را رو می‌کنند، بعضی هم فقط با آشناها کار می‌کنند. مینا تعریف می‏کند: «من فقط با آشناها کار می‌کنم. دوستانم، دخترخاله، دخترعمه‌های خودم گامت‎های من هستند. اگر کسی هم از طرف آشنا معرفی شود که من نشناسمش باید صلاحیتش برای من ثابت شود، هر چه باشد، سلامت جنین برای ما مهم است.»

تعرفه ثابت و مشخصی از طرف وزارت بهداشت برای اجاره رحم تعریف ‌نشده است، قیمت ثابتی هم برای رحم اجاره‌ای وجود ندارد اما معمولاً قیمت پایه از ۳۰میلیون تومان شروع می‌شود: «بعد از انجام آزمایش‌ها و تاییدهای اولیه، برای انتقال ۲ میلیون تومان به گامت واسط داده می‌شود. در زمان قرارداد بستن ۲ میلیون تومان، موقع شنیدن قلب جنین ۵/۱میلیون تومان، در سه‌ماهگی ۳ میلیون تومان، ۵ ماهگی ۳ میلیون تومان دیگر و در ۷ ماهگی هم ۵/۲میلیون تومان زوج متقاضی باید به گامت واسط بدهند. بعد از زایمان هم بقیه پول توافقی داده می‌شود.»

زوج متقاضی باید مراقب خورد و خوراک مادر جایگزین و جنین‌شان هم باشند، واسط تعریف می‏کند: «نفقه از ماهی ۴۰۰ هزار تومان شروع می‌شود. سقفش هم ۷۰۰ هزار تومان است. حالا اگر وضع مالی گامت واسط بد باشد، ممکن است که زوج کمک بیشتری هم بکنند، مثلاً تهیه خانه برای گامت جزء بند قراردادی ما نیست ولی من خودم چند مورد داشتم که چون خانه‌ای که گامت در آن زندگی می‌کرده، مناسب نبوده، زوج متقاضی برایش خانه هم اجاره کرده بودند.» اغلب مادرانی که «آی‎وی‌اف» می‏کنند، دوقلو به دنیا می‏آورند. اگر بچه دوقلو باشد به این هزینه‌ها اضافه می‌شود. مینا توضیح می‎دهد: «اگر بچه دوقلو باشد -که اغلب هم همین‌طور است- ما دیگر هزینه‌ها را دو برابر نمی‌کنیم. ۶ میلیون تومان به قیمت توافقی اضافه می‌شود، مثلاً می‌شود ۴۰ میلیون. به‌اضافه اینکه به نفقه هم ۲۰۰ هزار تومان اضافه می‌شود.»

با یک حساب سرانگشتی، هزینه‌های دارو، آمپول تا هزینه لقاح مصنوعی، هزینه زایمان، هزینه نفقه مادر جایگزین تقریباً ۶۰ میلیون تومان تا ۷۰ میلیون تومان برای متقاضیان آب می‌خورد. البته نباید خوش‌خدمتی واسطان را هم فراموش کرد. مینا می‎گوید: «وقتی‌که صدای قلب جنین شنیده شد، پدر و مادر بچه باید حق واسطه‌گری ما را بدهند که فقط چهار میلیون تومان است.»
کار ما قانونی است

مساله مهم در رحم اجاره‌ای که ممکن است خیلی از زوج‎های نابارور را دچار تردید کند، تحویل ندادن بچه پس از تولد توسط مادر جایگزین است. واسطان از این نظر هم روش‌های خود را دارند، بعضی‌ از آنها، از لحظه انتقال جنین به رحم گامت تا لحظه به دنیا آمدن کودک مثل یک بادیگارد در کنارش هستند، برخی هم با قراردادهای سفت‌وسخت دست هر دو طرف را می‌بندند تا هم زوج متقاضی و هم گامت هیچ‌کدام نتوانند معامله را فسخ کنند: «روز قرارداد هر دو طرف در دفتر یک وکیل جمع می‌شوند و قرارداد امضا می‌کنند تا همه‌چیز قانونی باشد. اگر هم در وسط کار چه گامت و چه پدر و مادر بچه معامله را فسخ کرد، باید خسارت بدهند. حالا فرقی ندارد اگر گامت وسط کار پشیمان شد، تمامی هزینه‌ها، به‌اضافه خسارت برعهده اوست.

اگر هم پدر و مادر بچه پشیمان شدند هم همین‌طور باید خسارت بدهند.» مساله مهمی که این روزها راه واسطان را وارد مرحله دیگری کرده‏ است؛ مساله توریسم درمانی است، مساله‎ای که کسب‏وکار آنها را بین‏المللی کرده‏ است. کار آنها مرز نمی‌شناسد. حالا فرقی هم ندارد، زوج نابارور در داخل کشور باشد یا در خارج از مرزها، روی کمک واسطان برای بچه‌دار کردن خانواده‌ای می‎توان حساب کرد، مینا توضیح می‎دهد: «الآن یک موجی پیداشده که کشورهای همسایه دوست دارند بچه‎شان توی رحم یک زن ایرانی رشد پیدا کند. اعتقاد دارند که زنان ایرانی قوی‌ترند. به هر حال ما به آنها کمک می‌کنیم. من خودم حتی یک زوج متقاضی داشتم که ساکن انگلیس بودند. وکیل‌شان آمد کارهایشان را انجام داد. بعد از ۹ ماه هم بچه را تحویل گرفت و رفت.» با تمام مراقبت‏های واسطان اما، ممکن است در طول زمان بارداری بچه از بین برود، در آن موقع زوج متقاضی دست‌شان از داشتن بچه کوتاه می‌ماند. واسطان فکر اینجایش را هم کرده‌اند، مینا تعریف می‏کند: «در ۷۰ درصد مواقع مشکلی پیش نمی‌آید و بچه سالم می‌ماند اما برای آن ۳۰ درصد بقیه ما راه چاره داریم. اگر بچه از بین رفت گامت دیگری معرفی می‌کنیم. ما اجازه نمی‌دهیم زوجی دست خالی از پیش ما برود. راستی دو تا گامت جوان و سرحال دارم که ۱۰۰ درصد جواب می‌دهد. مشتری سراغ نداری؟! حیف می‌شودها!»

پشیمان نیستم

به نظر می‎رسد، برای زن‌وشوهری که در همه راه‎ها برای بچه‏دارشدن به بن‌بست خورده‌اند، تنها راه بچه‎دارشدن، اجاره رحم واسط است. راهی که مشکلات زیادی را به همراه دارد، از حرف مردم، فشارها و استرس‎ها تا هزینه‏های سرسام‌آور. گرچه با آغوش گرفتن بچه به دنیا آمده از این روش، تمامی مشکلات به فراموشی سپرده می‎شود. خانم «مریم میبدی» و همسرش یکی از این زوج‏ها هستند که بعد از تحمل مشکلات فراوان از این راه بچه‏دار شده‏اند. بچه‏ای که البته بعد از گذشت چهار سال از تولدش، هنوز قادر به راه رفتن نیست، بااین‌حال میبدی و همسرش از داشتن پسر راضی هستند. او دلایل اولیه برای انتخاب رحم اجاره‎ای را این‌طور عنوان می‏کند: «من تقریباً همه راه‎ها را رفته بودم، کلی دوا و درمان کردیم. سه بار «آی‎وی‎اف» کردم، یک‌بار هم جواب داد ولی در چهارماهگی بچه از بین رفت. بعد از ۱۵سال که از ازدواج‌مان گذشت، دکترها گفتند که به خاطر بالا بودن سن و به خاطر ضعف تخمدان‌ها دیگر نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. تنها راه برای بچه‏دار شدن، رحم اجاره‏ای بود.» مریم البته از همان ابتدا موافق این کار نبوده است، او تعریف می‏کند: «من در ابتدا مخالف شدید بودم. نمی‎خواستم مردم پشت سرم حرف بزنند. هر چه باشد مردم ما هنوز این مساله را قبول نکرده‌اند، اما پزشکم وقتی اشتیاق مرا برای داشتن بچه دید، پیشنهاد داد تا مشاوره کنم. بعد از چند جلسه مشاوره قبول کردم.» بعد از مشاوره و قبول انجام این کار، میبدی به دنبال انجام کارهای اولیه می‏رود: «در کلینیک ناباروری یک لیست جلوی من گذاشتند و گفتند که یکی را انتخاب کن، با او صحبت کن و به توافق برس. بعد از تماس با آن خانم متوجه شدم که خودش سرپرست خانوار است.

دو تا بچه دارد و شوهرش در یک تصادف رانندگی فلج شده است. در خانه‎های مردم کار می‎کرد. برای پول پیش خانه‎اش به مشکل برخورده بود، چهار سال پیش قیمت پایه ۲۰میلیون تومان بود ولی آن خانم ۹ میلیون تومان برای نگهداری بچه از من خواست. هر سه ماه ۳ میلیون تومان به او می‌دادیم به‌اضافه نفقه که ماهی ۵۰۰ هزار تومان بود. با داروها، آمپول‎ها و خرج بیمارستان ۲۳ میلیون تومان هزینه داشت.» میبدی تعریف می‏کند که بعد از به دنیا آمدن بچه، دل کندن برای گامت واسط سخت بود: «برای واسط خیلی سخت بود، نخستین بارش بود که رحمش را اجاره می‌داد، هر چه باشد ۹ ماه با بچه من اخت شده بود اما خودش بچه داشت، به پولش هم نیاز داشت. مجبور بود. تازه ما ۳ ماه هم گذاشتیم، بچه‌مان را شیر دهد. روزهای سختی بود، از صبح تا شب پیشش بودم. برای پسرم هم سخت بود وقتی‌که از آن خانم جدایش کردم، کلی اذیت شد. تا ۶‌ماهگی بچه‌ام هم با آن خانم تلفنی صحبت می‎کردم ولی برای هردوی ما سخت بود. توافق کردیم تا دیگر ارتباطی نداشته باشیم. بعدازآن هم می‎دانم که دیگر رحمش را اجاره نداد.»

باآنکه میبدی در پروسه طولانی بچه‏دار شدنش سختی‏های زیادی را متحمل شده است و درنهایت فرزند معلولی نصیبش شده است اما راضی است. او می‏گوید: «اگر تنها راه بچه‎‌دار شدن این باشد به سختی‌ها و هزینه‎اش می‎ارزد، برای من که ۱۵سال در حسرت بچه بودم، مفید بود. من به دیگران هم پیشنهاد می‎دهم که این کار را انجام دهند. الآن هم به دیگران مشاوره می‌دهم تا راه درست برای بچه‎دار شدن را انتخاب کنند، هرچند خیلی‎ها از مشکلاتش که باخبر می‎شوند وسط راه پشیمان می‌شوند. به پسرم هم می‎گویم. اصلاً ایرادی ندارد، تازه تا محمدحسین من بزرگ شود راه‌های دیگری هم برای بچه‎دار شدن کشف‌شده است. شاید آن موقع این راه آن‌قدرها که الآن دردسر دارد، سخت نباشد.»

قانون چه می‏گوید؟
نخستین‌بار در سال ۱۹۷۶ در آمریکا بود که وکیلی به‌نام نوئل کین بین یک زوج نابارور و یک مادر جایگزین قرارداد بست تا پس از به‌دنیا آمدن بچه، نوزاد به پدر و مادری که او را خریده بودند، برسد. در ایران اما هنوز قانونی که مختص رحم اجاره‎ای باشد وجود ندارد. بنابراین اغلب حقوقدانان به ماده قانون‎های مشابه رجوع می‎کنند. از طرف دیگر، بر طبق قانون اساسی کشورمان، درصورتی‌که عملی در قانون به جزء تفسیر نشده باشد، این ولی‌فقیه است که باید گره از این مشکل باز کند. نظر فقها درباره رحم اجاره‏ای متفاوت است. در مواجهه با رحم اجاره‏ای سؤالات زیادی وجود دارد اما مشهورترین آنها درباره جایز بودن یا نبودن، مالکیت فرزند، ارث و محرم بودن است. نظرات فقها در این‌باره البته متفاوت است. آیت‎الله العظمی خامنه‎ای درباره احکام رحم اجاره‏ای می‏فرماید: «این کار فی‌نفسه اشکال ندارد ولی باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه، لمس حرام و غیر آنها اجتناب شود. به‌هرحال درصورتی‌که با این روش کودکی به دنیا بیاید ملحق به شوهر زنی که صاحب رحم است نمی‌شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنی است که صاحب تخمک است.»

آیت‎الله مکارم شیرازی نیز در مواردی موافق این عمل است: «این امر ذاتاً جایز است ولی چون غالباً مستلزم نگاه و لمس حرام است جز در موارد ضرورت جایز نیست. این فرزند متعلق به صاحبان نطفه و با آنها محرم است و از آنها ارث می‎برد و در مورد جانشین به ‌منزله فرزند رضاعی است بلکه از آن در بعضی جهات اولویت دارد چراکه تمام گوشت و استخوان او از وی روییده است بنابراین حرام است که بعداً با آن زن و فرزندان او ازدواج کند اما ارث نمی‎برد.» البته بعضی از فقها هم ‌نظر مساعدی در این‌باره ندارند. آیت‎الله بهجت در رساله خود می‏فرماید: «این کار حرام است و فرزند ملحق به صاحب نطفه است و نسبت به صاحب رحم احتیاط مناسب، ترک نشود.» آیت‎الله تبریزی نیز در این‌باره می‎فرماید: «عمل مذکور جایز نیست، واجبات هم باطل است.» خارج از قانونی بودن یا نبودن این عمل، مساله‏ای که می‏تواند در آینده مشکل‎ساز باشد، مشکلات روحی است که می‏تواند برای گامت جایگزین و حتی فرزند به دنیا آمده به‌وجود بیاید، نتیجه‏ای که شاید تأمل‌برانگیز باشد.